رمزفردا بروزترین خبرهای ایران و جهان
گزارشی از معماری دانشکده پزشکی دانشگاه تهران؛
سرانجام سکوت خیابان پورسینا در هم شکست و صدای دانشجو در باغ دلگشا و داخل بناهای ساختمان‌هایی که پشت آجرهایشان دهه‌ها تاریخ نهفته است پژواک پیدا کرد. آری وجب به وجب این ساختمان‌ها مملو از پژواک صدای دانشجوست و اگر این ساختمان‌ها که از همه اهالی‌اش قدیمی‌ترند خود زبان داشتند بهترین راوی تاریخ خود و نسل‌های تحصیل کرده در خود بودند.
به گزارش رمزفردا ، تاریخ پشت دیوار این ساختمان‌ها از قدمت آجرهای به کار رفته در آن‌ها قدیمی‌تر است؛ زمانی که میرزا تقی خان تصمیم به راه‌اندازی دارالفنون گرفت. در حقیقت اینجا همان مدرسه طب دارالفنون است که با ادغام آن در کنار دیگر مدارس دارالفنون دانشگاه تهران را تشکیل داده است و سالهای بعد، در سال ۱۳۶۵ نیز با جدا شدن دانشکده‌های پزشکی از وزارت علوم، این دانشگاه نام و نشان جدیدی پیدا کرد. «سوده ریخته گران طهرانی»، کارشناس ارشد مرمت ابنیه تاریخی که در پایان نامه فوق لیسانس خود، معماری دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران را مورد بررسی قرار داده است، در ادامه از تاریخ این دانشگاه می‌نویسد.
شناخت تاریخ دانشگاه تهران
پراکندگی وعدم تمرکز مؤسسات آموزش عالی، قبل از تأسیس دانشگاه تهران، علاوه بر آنکه موجبات هماهنگی لازم در امور تحصیلات عالیه را فراهم نمی‌ساخت، پاسخگوی ایده‌آل نیاز نسلها نبود و نمی‌توانست عطش شدیدی را که برای کسب علم وجود داشت فرونشاند.
در سال ۱۳۱۰ که آقای دکتر صدیق برای مطالعه در امر آموزش و پرورش آمریکا، از طرف دولت آمریکا به آن کشور دعوت شد، وزیر دربار وقت به دستور شاه، ایشان را مأمور ساخت طرحی برای تأسیس یک دارالفنون که بر حسب پیشنهاد آقای دکتر صدیق و تصویب بعدی مجلس شورای ملی، دانشگاه خوانده شد در تهران با تعیین نوع تأسیسات و عده معلم و بودجه آن تهیه کنند و تقدیم دارند. ایشان هم طرح کلی تهیه کردند و در اواخر ۱۳۱۰ برای وزیر دربار فرستادند. طرح مزبور مورد تصویب شاه قرار گرفت و به وزیر معارف وقت (مرحوم یحیی خان قراگوزلو اعتمادالدوله) دستور داده شد که آن را به موقع اجرا و عمل گذارد. در این جریانات کابینه تغییر کرد و در کابینه بعدی آقای علی اصغر حکمت به سمت کفالت وزارت معارف منصوب گشت و درصدد اجرای طرح تأسیس دانشگاه برآمد.
سرانجام در ۸ خرداد ۱۳۱۳ قانون تأسیس دانشگاه از تصویب مجلس شورای ملی گذشت و علاوه بر ۶ شعبه، امکان الحاق دانشسرای عالی و مدارس صنایع مستظرفه به مؤسسات دانشگاه پیش‌بینی شد. به موجب همین قانون اکثر مدارس عالی تهران تحت اداره واحدی در آمد و دانشگاه یا «اونیورسیته» نامیده شد.
تالار تشریح نخستین بنای ساخته‌شده دانشگاه تهران و اولین بنای مجموعه دانشکده پزشکی است. سایر بناهای این مجموعه عبارتند از: طب مرکزی، مدارس عالی دانشکده‌های داروسازی و دندان‌سازی و دانشکده میکروب‌شناسی.
طرح مجموعه دانشگاه تهران
در طرح اولیه دانشگاه تهران به امضای آندره گدار پنج دانشکده و یک ساختمان مرکزی مشخص شده است. بعدها در جنوب شرق به جای زمین‌های ورزشی، دانشکده هنرهای زیبا و در جنوب غرب باشگاه دانشگاه ساخته شدند. در این طرح دانشکده پزشکی با ملحقات آن شامل سالن تشریح، ساختمان میکروب‌شناسی، دانشکده داروسازی و دندان پزشکی، در شمال زمین و در بلندترین نقطه مکان‌یابی شده و در سمت غرب و شرق دانشگاه برای استقرار ساختمان دانشکده‌ها در نظر گرفته شده بود، به نحوی که قسمت میانی به فضای خالی و باغ نباتات و زمین‌های ورزشی اختصاص یافته و فقط ساختمان عمومی در محل تقاطع خیابان شرقی غربی دانشگاه در این قسمت در نظر گرفته شده بود. محیط دانشگاه با یک دست‌انداز سنگی و نرده روی آن محصور شده بود. ورودی اصلی در جنوب دانشگاه و در محوطه‌ای عقب نشسته به شکل نیم دایره، قرار گرفته بود. قرینه این ورودی در شمال و دو در اصلی دیگر در دو طرف خیابان‌های شرقی و غربی دانشگاه پیش‌بینی شده بود. در نقشه عمومی دانشگاه، دانشکده‌های فنی و حقوق در شرق و دانشکده‌های علوم و ادبیات در غرب طراحی شده بودند که در مرحله ساخت جابه‌جا شدند.
طرح محوطه دانشگاه، بر اساس استقرار ساختمان دانشکده‌ها در طرفین و استقرار ساختمانی اصلی در انتهای محوطه، در جهت تقویت محور میانی زمین و تأکید بر فضای منطبق با این محور، از نظام هندسه سبک‌های تاریخی اروپا و سبک باروک پیروی می‌کند. وجود اختلاف ارتفاع زمین امکان تأمین دید به محوطه‌های دوردست را فراهم می‌کند، به نحوی که از روی پله‌های ورودی دانشکده پزشکی، شهر تهران تا دوردست‌ها در دیدرس بوده است. استقرار ساختمان عمومی هم با توجه به نوع طراحی ساختمان که ایوان و فضایی تهی در میانه و منطبق با محور دانشگاه داشته است و با وجود اختلاف ارتفاع نه تنها مانعی در امتداد محورهای دید نبوده، بلکه تأکیدی بر موجودیت محور مرکزی محسوب می‌شده است.
شناخت دانشکده پزشکی
تالار تشریح
آیین گشایش تالار تشریح، ساعت سه و نیم بعداز ظهر پانزدهم بهمن ماه ۱۳۱۳، با بازدید ساختمان تشریح آغاز شد و ساعت چهار و نیم با نصب لوح تاریخی زیر پلکان جنوبی ساختمان دانشکده پزشکی به پایان رسید.
تالار تشریح از روی بهترین اسلوب ساختمان‌های جدید بنا شده و سالن‌های آن از پنجره‌های بزرگ روشنایی می‌گیرد. این عمارت از سه طبقه تشکیل شده که طبقه تحتانی آن مخزن و دو طبقه دیگر، هر طبقه از یک سالن بزرگ… و اتاق‌های دیگر با تمام لوازم و احتیاجات ترکیب شده و در ساختمان آن رعایت اصول فنی از هر حیث به عمل آمده است.
در گوشواره این عمارت (زاویه شرقی) سالن مدوری ساخته شده که از پایین تا نزدیک سقف صندلی خورده است. این سالن مخصوص نمایش و کنفرانس برای محصلین است و ساختمان آن طوری عمل آمده که تمام شاگردان هنگام درس می‌توانند معلم و ناطق را به خوبی ببینند.
روزنامه اطلاعات، ۱۵ بهمن ۱۳۱۳ در ادامه شرح بنا، روزنامه اطلاعات روز شانزدهم بهمن ماه ۱۳۱۳ می‌نویسد: «چنانکه در شماره دیروز اطلاع داده بودیم، تالار تشریح مرکب از سه قسمت اساسی و یک سالن مخصوص برای تدریس است. قسمت زیرین، مخصوص نگاهداری اجساد برای تشریح است و اجساد را در این قسمت ضدعفونی نموده در حوضچه‌های سنتی و فلزی که ساخته شده است فرو برده و به واسطه کوره‌های طبی فضولات اجساد را معدوم و پس از فروبردن در حوضچه‌ها و تزریق محلول‌های طبی برای عمل آماده می‌سازند.»
سالن بزرگ در طبقه دوم و دارای ۱۵ تخت عمل و هر تختی مخصوص چهار نفر محصل است که به اتفاق همدیگر عمل تشریح را انجام می‌دهند. اتاق و صندلی مخصوص دانشیار در همین سالن است که در موارد لازمه جسدی را تحت معاینه قرار داده و در جنب آن یک محل مخصوص به شکل آمفی‌تئاتر (سالن گرد) ساخته شده که تا سقف صندلی خورده و در وسط میز دانشیار قرار دارد که در موضوعات تشریحی برای شاگردان توضیح و بحث می‌کند. نشریه تاریخچه ساختمان‌ها و تعمیرات معارفی و اوقافی در مورد فضاهای پیش‌بینی شده در طبقه دوم توضیحات بیشتری می‌دهد:
«طبقه دوم به آمفی تئاتر اختصاص دارد. در همین طبقه سه اتاق مختص رئیس و استادان و یک لابراتوار برای عملیات عادی ساخته شده. ساختمان تالار تشریح شکلی مکعبی، کشیده و ساده دارد که به حجمی مدور در انت‌ها ختم می‌شود و بی‌شباهت به کشتی نیست. دهه ۳۰ میلادی دوره اوج کشتی‌های قاره پیمای بزرگ بود. رونق عبور و مرور و استقبال مردم از این کشتی‌ها معماران را تحت تأثیر قرار داد. ساختار سبک، خطوط موازی نرده‌های ممتد در ترکیب با سطوح ساده بدنه‌ها، تراس‌ها و پنجره‌های ممتد کشیده در این کشتی‌ها، در طرح بناها تقلید می‌شدند؛ و البته این فصل مشترک استفاده از خطوط استریم لاین در طراحی کشتی و ساختمان‌ها بود که به معماری یکبو معروف شد. طرح تالار تشریح متأثر از سبک مدرن ساده شده است. برش ساده پنجره‌ها، سطوح بی‌پیرایه و سادگی حجم از جمله ویژگی‌های آن به شمار می‌آید.
دانشکده میکروب‌شناسی
این بنا قرینه کامل تالار تشریح است و مثل آن دارای حیاط وسیعی بود که به خیابان متصل میشد. در این حیاط، لانه خرگوش و آشیانه پرندگان و غیره که برای پرورش حیوانات به جهت تجربه و امتحان لازم بود، ساخته شده بود. طبقه اول بنای فوق علاوه بر اتاق مدور بسیار روشنی که برای تشریح حیوانات زنده اختصاص داشت، متضمن شعبه میکروب‌شناسی که شامل یک لابراتوار بسیار بزرگ به جهت کارهای عملی و لابراتوارهای استادان و سازندگان ادویه بود، نیز بود. شعبه مزبور دارای اتاق‌های متعدد بود که دارای وسایل علمی جدید از قبیل حمام‌های بخار اتوکلاو)، اتاق‌های عقیم ساختن امراض استریلیزاسیون، اتاق‌های ادویه معروف، اتاق‌های حیوانات تلقیح شده، بود. طبقه بالای عمارت شامل شعبه طفیلی‌شناسی بود که با طبقه اول شباهت داشت. در زیرزمین اتاق‌های تهیه واکسن و اتاق اسباب و ادوات عقیم کردن امراض و یک لابراتوار عکاسی وجود داشت.
بخش مرکزی دانشکده
بنای اولیه دانشکده پزشکی، علاوه بر سالن تشریح و دانشکده میکروب‌شناسی شامل یک قسمت مرکزی برای دروس عمومی پزشکی و دو قسمت دیگر در طرفین شرق و غرب ساختمان مرکزی برای دندان پزشکی و داروسازی است. نشریه تاریخچه ساختمان‌ها و تعمیرات معارفی و اوقافی سال ۱۳۱۵، گدار و سیرو را مهندسان ساختمان معرفی کرده است. نشریه راهنمای دانشکده طب نیز ضمن توضیحاتی راجع به بنای مرکزی و دانشکده‌های داروسازی و دندان‌سازی طراحان و مجریان را معرفی کرد:
ساختمان مرکزی برای تدریس مواد عمومی نظری و عملی ساخته شده و از قسمت‌های دیگر مهم‌تر است. مساحت زیر آن ۲۹۸۰ و طبقه سطحی ۴۶۶۰ و طبقه اول ۳۹۱۲ متر مربع است. در سمت شمال شش تالار سخنرانی است که ۹۰ تا ۱۰۰ صندلی گنجایش دارد و یک تالار که ۱۲۰ صندلی در آن جای می‌گیرد. به علاوه در این سمت چهار آزمایشگاه با ضمایم مربوط به آن ساخته شده است.
در امتداد محور اصلی ساختمان یک تارم (آمفی تئاتر) با ظرفیت ۳۳۵ نفر و طرفین آن دو سالن کوچک‌تر با ظرفیت ۱۵۰ صندلی جای دارد. در سمت جنوب یک تالار بسیار طویل و کم عرض به شکل دالان قرار گرفته که برای مباحث علمی از آن استفاده خواهند کرد. بر فراز این تالار، کتابخانه بزرگ دانشکده و موزه عمومی برای نگهداری قطعات کمیاب جای دارد. در انتهای نمای شمالی سمت راست آزمایشگاه نسج‌سنجی (بافت‌شناسی قرار دارد. مرکز تلفن دانشکده در نزدیک در ورودی شمال دانشکده است.
در سمت راست و چپ نمای جنوبی دانشکده، دو بنای تقریبا مشابه قرار دارد که یکی مدرسه عالی داروسازی و دیگری مدرسه عالی دندان‌سازی است. معمار این بنا ماکسیم سیرو و مجریان آنان، مارکف و موزر هستند.
زیرزمین‌های شمالی ساختمان مرکزی که دوسوم ارتفاع آن‌ها زیر سطح قرار دارد و از حیاط‌هایی نور می‌گرفتند در سال ۱۳۲۲ سازمان جدیدی یافتند و از آن‌ها به‌عنوان آزمایشگاههای تخصصی و تحقیقاتی استفاده شد. در همین زمان زیرزمین‌های جنوبی که همسطح محوطه دانشگاه تهران بودند به محل انبارهای عمومی لوازم پزشکی و کارگاه شیشه‌گری بیمارستانهای تهران تبدیل شدند.
دانشکده داروسازی و دندانپزشکی
دو شعبه داروسازی و دندان‌سازی به همراه شعبه طب در دانشکده طب واقع در مریض خانه سابق معتمد در خیابان شیخ هادی تدریس میشد. (راهنمای دانشگاه تهران، ۱۵-۱۳۱۴:۴ و ۵)
اما در ۲۴ اسفند ۱۳۱۶ که دانشکده طب دانشگاه تهران همراه با شعب داروسازی و دندان‌سازی افتتاح یافت، کلیه قسمت‌های دانشکده به عمارت جدید منتقل شد و در آن هنگام ساختمان‌های مستقل داروسازی و دندانپزشکی هنوز کامل نشده بود. این دو بخش، از سال تحصیلی ۱۳۳۵.۱۳۳۴ به صورت دانشکده‌های مستقلی در آمدند.
ماکسیم سیرو، یکی از طراحان دانشکده پزشکی، در شرحی از دانشکده‌های دندان پزشکی و داروسازی نوشته است: «دو بنای مدرسه عالی دواسازی و دندان‌سازی اکنون «۱۳۱۶ ه ش» در دست ساخت است. مدرسه عالی داروسازی بیشتر از لحاظ تعلیمات عملی آزمایشگاه‌ها قابل ملاحظه خواهد بود. این مدرسه دارای آزمایشگاههای اختصاصی که شش عدد است و هریک بر طبق اصول و قواعد مخصوص ساخته شده. مدرسه دندان‌سازی تنها آموزشگاه نیست، بلکه جنبه مطبی نیز دارد. طبقه سطحی ساختمان مخصوص عملیات مکانیکی دندان‌سازی و طبقه نخستین برای تعمیر و مرمت دندان‌هاست.»
مجموعه دانشگاه تهران به همراه دانشکده‌های آن، در سال ۱۳۷۸ با شماره پرونده ۲۴۴۵ به فهرست آثار ملی ایران پیوست.یکی از بخش‌های دانشکده دندانپزشکی، منبع: سالنامه دانشگاه تهران ۳۵-۱۳۳۴
همچنین استفاده از بازشوهای دایره‌ای شکل در راه پله دانشکده پزشکی، که نور را از حیاطهای داخلی به راه پله مرکزی انتقال می‌داد، و در نمای سالن تشریح نیز استفاده شده است، از دیگر شاخصه‌های کار وی، در طراحی این بناست.
و در آخر، سردر ورودی اصلی دانشکده پزشکی، در نمای جنوبی با کاشی کاری‌های آبی فیروزه‌ای و سخنان بزرگانی چون بقراط و ابن سینا، مزین شده است. و اینگونه، معمار بنا، نمودی از هنر کاشی کاری در معماری ایرانی را به تصویر کشیده است.
الحاقات دانشکده پزشکی
تا سال ۱۳۴۶ بناهای جدیدی به دانشکده پزشکی اضافه شدند، از آن جمله می‌توان به تالار ابن سینا (۱۳۳۴ه ش)، ساختمان امور اداری (۱۳۴۴ه ش و آزمایشگاه طب تجربی (۱۳۴۶ه. ش) اشاره کرد. تالار ابن سینا با ظرفیت ۱۲۰۰ نفر در شمال و در امتداد محور اصلی ساختمان مرکزی دانشکده پزشکی احداث شد. ساختمان این تالار پس از توقف عملیات اجرایی مجددا در سال ۱۳۳۳ آغاز شد. (راهنمای دانشکده پزشکی، ۱۳۳۳:۱۰.۱۱) و در سال ۱۳۳۴ مورد بهره برداری قرار گرفت.
به علت کمی جا در دانشکده پزشکی که حتی بعضی از راهروهای دانشکده برای سازمان اداری اشغال میشد، ساختمانی در محوطه شمالی دانشگاه مخصوص امور اداری دانشکده پزشکی بنا شد. این ساختمان در نیمه اول سال ۱۳۴۴ شروع شد و مجموعا ۳۷۶۴ متر مربع در ۵ طبقه زیربنا دارد و شامل ۴۸ اتاق و یک سالن شورای دانشکده است. (محبوبی اردکانی، ۱۳۵۰:۳۲۰) در سال ۱۳۴۵ ساختمان آماده بهره برداری شد.
در سال ۱۳۳۴، دو قسمت داروسازی و دندانپزشکی دانشکده پزشکی، جدا و به صورت دو دانشکده مستقل، آغاز به کار کردند. در سال ۱۳۳۹ الحاقاتی در شرق ساختمان دندانپزشکی شروع شد که در سال ۱۳۴۴ به اتمام رسید و در سال بعد افتتاح شد. همچنین با گسترش و تنوع رشته‌های وابسته و کمبود فضا، ساختمان دانشکده بهداشت، در گوشه شمال شرقی، در سالهای اخیر شکل می‌گیرد.
همچنین به دلایل ذکر شده، طی چهار دهه‌ی اخیر، شاهد الحاقات بی‌شماری در داخل بنای دانشکده نیز، هستیم که در ذیل به ذکر برخی از آن‌ها می‌پردازیم:
• پر کردن حیاطهای داخلی شرقی و غربی بنا، با طبقات و نیم طبقات
• الحاق ایوان‌های ستون دارحیاط خارجی غربی و تراس طبقه اول بنا، به ساختمان
• الحاق تراس حیاط خارجی شرقی در طبقه اول و بخشی از ایوان ستوندار، به ساختمان
• الحاق یک طبقه به مساحت حدودی ۲۵۰مترمربع، بر پشت بام بنا
منابع:
– دانیل، ویکتور- بیژن شافعی-سهراب سروشیانی (۱۳۹۴). معماری آندره گدار، ویکتور دانیل، تهران
– ریخته گران طهرانی، سوده (۱۴۰۰)، میراث معماری آندره گدار در دانشکده پزشکی دانشگاه تهران: طرح بازشناسی بازپیرایی و کیفیت بخشی محیط معماری، تهران
منبع : ایسنا
