پروفسور علی‌اکبر صبوری در گفت‌وگو بارمز فردا: با رد موضوعات مطرح شده در گزارش مجله‌ی “نیچر” درباره‌ی تقلب‌های موجود در تحقیقات برخی کشورها از جمله چین، ایران و روسیه، گفت: به‌عنوان کسی که بیش از بیست سال در هیئت ممیزه هشت دانشگاه و پژوهشگاه و هیئت ممیزه مرکزی وزارت حضور فعال و پیوسته داشته‌ام، بر این باورم که از مرحله کمیّت‌گرایی عبور کرده و اکنون به کیفیت پژوهش‌ها و انتشارات با تکیه بر اثرگذاری اجتماعی توجه خاص شده و با بی‌اخلاقی‌های پژوهشی برخورد می‌شود و جای نگرانی وجود ندارد.

وی افزود: این خطاهای فعلی در همه جای جهان وجود دارد و مرتب در کشور ما رصد و پیگیری می‌شود. اکنون در هیئت ممیزه دانشگاه در جهت بهبود کیفیت و کاهش بی‌اخلاقی‌های پژوهشی سختگیری‌هایی می‌شود که قابل تحسین است.

این استاد دانشگاه تهران پرداختن مجله نیچر به موضوع تقلب‌های علمی در چند کشور را مرتبط با گذشته و همراه با قدری بزرگنمایی دانست و خاطرنشان کرد: در کنار این موضوع باید به نکات دیگری هم توجه می‌شد که نشده است. اجازه بدهید رشد تعداد اسناد علمی کشور را در سه دهه اخیر مرور کنیم تا موضوع ریشه‌یابی شود. با آغاز ایجاد دوره‌های تحصیلات تکمیلی در اواسط دهه شصت در دانشگاه‌ها، با الهام از رهنمود امام خمینی که «ما می‌توانیم»، توسعه دانشگاه‌ها و حرکت به سوی پژوهش شکل گرفت.

صبوری ادامه داد: ثمره این حرکت بزرگ تربیت نیروهای متخصص، متعهد و کارآمد شد که در عرصه‌های توسعه کشور نقش بسیار زیاد و انکارناپذیری داشته است. دانشگاه‌های شیراز و تهران در راه‌اندازی دوره‌های تحصیلات تکمیلی، بویژه در علوم پایه، پیشرو بودند.

افزایش شمار مقالات ایران در نشریات معتبر بین‌المللی طی دهه‌های ۷۰ و ۸۰

وی گفت: برای تثبیت و اعتبار جهانی مدارک دانشگاهی در دوره‌های تحصیلات تکمیلی از همان ابتدا در حوزه علوم مقرر شد که نتایج پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها به صورت مقالات بین‌المللی منتشر شوند. به همین دلیل بود که طی دو دهه هفتاد و هشتاد، تعداد مقالات ایران در نشریات معتبر بین‌المللی به سرعت افزایش یافت.

این استاد ممتاز دانشگاه تهران تصریح کرد: در سال ۱۳۶۴ (معادل سال ۱۹۸۵ میلادی)، تقریباً شروع توسعه دوره‌های تحصیلات تکمیلی کشور، تعداد مستندات علمی ایران نمایه شده ایران در مجموع سه نمایه حوزه علوم، علوم اجتماعی و مجموعه علوم انسانی و هنر، برابر ۱۳۴ با میزان مشارکت جهانی پانزده هزارم درصد بود.

دکتر صبوری گفت: با گذشت ۱۵ سال از شروع دوره‌های تحصیلات تکمیلی، یعنی در سال ۱۳۷۹ (سال ۲۰۰۰ میلادی)، تعداد اسناد علمی ایران در وبگاه علم، در مجموع سه حوزه فوق به ۱۴۶۷ ارتقا یافت و میزان مشارکت جهانی ایران به چهارده صدم درصد رسید و کشورمان توانست در رتبه چهل و هشتم جهان از نظر کمیت تولید اسناد علمی قرار گیرد.

وی ادامه داد: گسترش دوره‌های تحصیلات تکمیلی و افزایش شمار دانشگاه‌ها، از یک سو و تشویق به انتشار مقالات در نشریات معتبر بین‌المللی از سوی دیگر، به همراه انتشار و استانداردسازی تعداد زیادی نشریات علمی مختلف در کشور باعث شد سهم مشارکت جهانی ما در تولید اسناد علمی در سال ۱۳۸۹ (سال ۲۰۱۰ میلادی)، از یک درصد  جهانی فراتر رفته و جایگاه بیست و دوم جهان برای ایران ثبت شود. این موفقیت بزرگ علمی که در طول ۲۵ سال رشد دوره‌های تحصیلات تکمیلی دانشگاه‌ها بدست آمد، استاندارد بودن دوره‌های تحصیلات تکمیلی را به‌ویژه در حوزه علوم پایه و فنی مهندسی اثبات کرد.

وی افزود: در دو دهه هفتاد و هشتاد کمیت‌گرایی در انتشار مقالات لازم بود چون هنوز تعداد مقالات ما در حدی نبود که صحبت از کیفیت بتوان کرد و نیاز بود که بتوانیم خود را در صحنه بین‌المللی بیش از پیش نشان دهیم، اگرچه انتشارات با کیفیت خوبی هم داشتیم. تشویق به انتشار و گاهی هم تحت فشار قرار دادن برای انتشار نتایج علمی گاهی هم باعث انتشار مقالات در نشریات کم‌ارزش یا بی‌ارزش می‌شد، اما در مجموع نتایج مطلوب گذاشت و باعث باورهای مطلوب و رفت و آمدهای علمی ما در عرصه بین‌المللی شد.

توجه بیشتر به کیفیت انتشارات علمی در دهه ۹۰

این استاد دانشگاه تهران خاطرنشان کرد: در دهه ۹۰، کیفیت‌گرایی در انتشارات علمی بسیار مورد توجه دانشگاه‌های کشور قرار گرفت و موجب ریزش مقالات بی‌اعتبار و کم‌اعتبار شد. با این حال، تعداد اسناد علمی منتشرشده از سوی محققان در طول سال‌های اخیر بازهم فزونی داشته است. در سال گذشته میلادی (سال ۲۰۲۰)، تعداد اسناد علمی منتشرشده کشور در سه حوزه علوم اجتماعی و مجموعه علوم انسانی و هنر بالغ بر پنجاه و چهار هزار شد.

صبوری ادامه داد: بیش از دو درصد اسناد علمی معتبر جهان، طبق نمایه‌های وبگاه علم مؤسسه کلاریویت آنالیتیکس، به آدرس ایران چاپ شده است و کشورمان بالاتر از کشور روسیه و تمام کشورهای منطقه و جهان اسلام و برخی کشورهای اروپایی، در جایگاه پانزدهم کمیّت تولید اسناد علمی قرار گرفته است.

وی افزود: رشد علمی کشور، بر پایه خوداتکایی، محدودیت‌های تحریم‌های ظالمانه، ایثار محققان ما به دلیل کمبود بودجه‌های پژوهشی و حقوق‌های پایین و از همه مهم‌تر نبود سیاست واحد بین دولتمردان ما و حتی مانع‌تراشی‌های آن‌ها و … بخوبی و با موفقیت به پیش رفته است و اکنون با اصلاحات در قواعد اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها و توجه زیاد به کیفیت‌گرایی به دلیل عبور از مرحله کمیّت‌گرایی، در جایگاه مناسبی از علم قرار گرفته‌ایم اگرچه حق و پتانسیل ما خیلی بیش از این‌هاست .

راهکاری برای ارتقا در رتبه‌بندی‌های بین‌المللی

وی گفت: بسیاری از دانشگاه‌های ما اکنون در رتبه‌بندی‌های بین‌المللی حضور دارند، با آن‌که بخش پزشکی آن‌ها جدا شده است که اگر این را به دانشگاه‌ها برگردانیم (مثل دانشگاه‌های دیگر کشورها) جایگاه ما خیلی بالاتر خواهد آمد. اگر دو درصد علم جهان را بر اساس نمایه‌های بین‌المللی تولید کرده‌ایم، چهار درصد مقالات پُرارجاع و پنج درصد مقالات داغ دنیا متعلق به ماست. بنابراین، همه این‌ها لازم بود تا دورانی را در رشد کمیّت بگذرانیم و خطاهای ناچیزی داشته باشیم تا  به یک رشد در کمیّت برسیم تا قابلیت ارزیابی داشته باشد. اکنون یک دهه است که وارد دوران اصلاح و رشد کیفیت شده‌ایم. تا کمیّتی نباشد، بررسی کیفیت معنی ندارد.

این استاد دانشگاه تهران ادامه داد: در طول ۱۰ سال اخیر ریزش زیاد مقالات کم‌اعتبار و گاهی حتی تا حدی بی‌اعتبار انجام شده است و اکنون فقط کیفیت‌گرایی است. هستند افراد ناتوانی که به دلیل رشد کمیّت آموزش عالی و زیادی تعداد واحدهای دانشگاهی کشور، استحقاق عضویت در کادر هیئت علمی را ندارند و هنوز در وادی کمیّت سیر می‌کنند، غافل از این‌که یک دهه از تشویق به رشد گذشته است و توجهی به دست‌آوردهای آن‌ها نخواهد شد.

صبوری افزود: هستند افرادی که برای جبران ناتوانی خود و ضعف حضور در عرصه‌های بین‌المللی، تلاش می‌کنند با سر و صدا افراد توانمند را ضعیف جلوه بدهند و پتانسیل خوب و رشد یافته علمی کشور را دور از واقعیت‌های درخور تحسین جلوه دهند و تخم ناامیدی بکارند. اینان بجای پرداختن به موفقیت‌ها، فقط چشم به خطاها باز کنند. این‌ها یا ناتوانان و نادانان داخلی هستند و یا حسودان و مغرضان اجنبی.

وی تصریح کرد: اگر قرار است به خطاها فقط توجه شود، باید میزان رشد علمی هم در آن دیده شود. رشد علمی، بدون خطا امکان‌ناپذیر است. رشد علمی را صفر کنیم، خطا هم صفر می‌شود. رشد علمی را زیاد کنیم، خطا هم زیاد می‌شود. فقط کسی خطا نمی‌کند که کاری نکند. خطا بخشی از کار است. تا خطا نکنیم که بر خطای خود نمی‌توانیم آگاه شویم. البته باید تلاش کنیم تا خطا نکنیم.

اصلاح خطا بخشی از رشد علم است

این استاد دانشگاه تهران خاطرنشان کرد: اصلاح خطای خود، بخشی از رشد علمی است. خطا به خودی خود و از روی نادانی، صفت ما انسان‌هاست. مهم این است که خطای خود را تکرار نکنیم. خطا مردود نیست، تکرار خطا مردود است. ما در روند رشد علمی، خود را ارزیابی کردیم و اکنون در تلاشیم تا خطای خود را تکرار نکنیم. اگر هم افراد معدودی خطا در خطا می‌کنند، قابل بخشش نیستند و طرد خواهند شد. لذا، کشورمان در حال رشد علمی است و از کمیّت گرایی فاصله گرفته و تنها به کیفیّت می‌اندیشد.

صبوری ادامه داد: طی یک دهه گذشته، در همه دانشگاه‌های کشور، کمیته‌های اخلاق از افراد خبره، متخصص در حوزه سنجش علم و حقوقدان تشکیل شده و مطابق قوانین مصوب با بی‌اخلاقی‌ها برخورد می‌شود. اگر در کشور ما انحرافاتی بوده، غالبأ در نشریات کم‌اعتبار و بی‌اعتبار بوده و به کاربردهای صنعتی و پزشکی منجر نشده است که ناهنجاری‌هایی در کاربرد ایجاد کرده باشد. به‌عنوان مثال، در کشور ژاپن محققانی شناسایی شدند که تحقیقات کاذب در حوزه پزشکی در نشریات بسیار معتبر چاپ کردند که موجب کاربردهای نابجا شد. ما چنین مواردی نداشتیم.

وجود شمار فراوان نشریات جعلی و بی‌اعتبار در دنیا

وی در بخش دیگری از سخنانش در خصوص وجود نشریات تقلبی و جعلی در دنیا گفت: در جهان نشریات جعلی  و بی‌اعتبار زیادی وجود دارد. نشریاتی که در قبال اخذ وجه، بدون انجام فرآیند داوری تخصصی و در حالت بی‌هویتی(سردبیر، هیئت تحریره و ناشر مبهم) قرار دارند را نشریات بی‌اعتبار می‌گویم و نشریاتی که از نام نشریات معتبر سوءاستفاده می‌کنند تا اخاذی کنند را نشریات جعلی می‌گویم. ریشه این گونه نشریات، بیشتر در هند، پاکستان، مصر، کشورهای آفریقایی و گاهی هم اروپایی و آمریکایی است.

رشد بیش از حد مجاز نشریات دانشگاه‌های کشور/جایگاه ایران در مقالات ریترکت شده

این استاد ممتاز دانشگاه تهران افزود: در کشور ما خوشبختانه از این گونه نشریات اندک است و به محض پیدا شدن به فنا خواهند رفت. البته به یک نکته بسیار مهم لازم است اشاره کنم و آن این‌که در دانشگاه‌های ما تعداد نشریات بیش از حد مجاز رشد کرده است و اصولأ در جهان، انتشار نشریه از وظایف دانشگاه‌ها نیست. انجمن‌ها و فدراسیون‌های علمی و بخش خصوصی باید پا به میدان بگذارند. به همین خاطر نشریات دانشگاه‌های ما نتوانسته‌اند رشد خوبی داشته باشند و جنبه ارتقانامه گرفته‌اند و من شخصأ مخالف انتشار نشریات در درون دانشگاه‌ها هستم، اما بر نشریات دانشگاه‌های ما نظارت برای جلوگیری از انحرافات وجود دارد و نباید آن‌ها را متهم به جعل و تقلب کرد.

صبوری تصریح کرد: یکی از معیارهای سنجش انحرافات علمی در کشورهای مختلف، بررسی تعداد مقالات بی‌اعتبار شده(ریترکت شده) است. تا انتهای ماه چهارم میلادی سال ۲۰۲۱، تعداد ۶۱۵۵ مقاله طبق آمار وبگاه علم مؤسسه کلاریویت آنالیتیکس بی‌اعتبار اعلام شده‌اند. از این تعداد سهم اول متعلق به چین (با ۱۷۱۸ مقاله)، سهم دوم از آن امریکاست (با ۱۶۲۳ مقاله). سهم سوم مربوط به کشور ژاپن است (با ۵۳۲ مقاله). هند (با ۳۸۷ مقاله) و آلمان (با ۳۰۹ مقاله)، به ترتیب در جایگاه‌های چهارم و پنجم قرار دارند. کشور ما با ۲۹۵ مقاله بی‌اعتبار شده در جایگاه ششم و انگلستان با ۲۴۶ مقاله در جایگاه هفتم و کره جنوبی با ۲۳۴ مقاله در جایگاه هشتم قرار دارد.

وی افزود: جالب اینجاست که مقالات بی‌اعتبار شده امریکا، ژاپن، آلمان و انگلیس در نشریات برتر دنیا، مثل Nature، Science، JBC، Lancet، Blood و … بوده است، در حالی که مقالات بی‌اعتبار شده ایران مربوط به نشریات درجه سه جهان بوده است که ارزش همه آن‌ها به اندازه حتی یک مقاله منتشرشده در Nature یا Science هم نیست. بعلاوه، این تعداد مقاله بی‌اعتبار شده ایران در زمان کمیت‌گرایی و دوران جهش مقالات ایران بوده است و بر همین اساس نباید انتشارات کشور را دچار خدشه کرد. البته می‌پذیرم که خطایی بوده است، اما بدان معنی نباشد که انتشارات و تحول و جهش در آن را زیر سؤال ببریم.

این استاد دانشگاه تهران خاطرنشان کرد: اعتقادی به خصومت و دشمنی زیاد در پایگاه‌های اطلاعات علمی جهان علیه ایران ندارم، چون طی دو دهه اخیر هر نشریه ایرانی که موفق به کسب استانداردهای آن‌ها شده مورد نمایه‌سازی قرار گرفته و بسیاری از آن‌ها اکنون در عرصه بین‌المللی جای خود را بدست آورده‌اند.

صبوری در ادامه در خصوص نقش دشمنی‌ها در چاپ این مقاله در نشریه نیچر گفت: اکنون بیش از چهل نشریه ایرانی در فهرست «گزارش ارجاعات سالانه نشریات» موسوم به JCR مؤسسه کلاریوت آنالیتیکس وارد شده‌اند و یکصد و بیست نشریه هم در مخزن نشریات نوظهور همین مؤسسه در مرحله ارزیابی بوده و از کیفیت خوبی برخوردارند و علاوه بر این بیش از دویست نشریه ایران در پایگاه اسکوپوس نمایه استنادی می‌شوند که موفقیت خوبی است و این شکوفایی نشریات ما در دو دهه اخیر است. این قابل تقدیر است. ورود این حجم از نشریات ما در پایگاه‌های اطلاعات علمی مغایر با خصومت‌های مطرح شده از سوی شماست. البته نمی‌خواهم هر گونه خصومت را مردود اعلام کنم، اما می‌خواهم بگویم طرح مسأله خصومت، برداشت نادرست است.

وجود بیش از ۲۵۰۰ واحد دانشگاهی در کشور

وی در خصوص رشد پدیده تقلب در مقاله‌نویسی و پایان‌نامه و برخورد با آن‌ها در مقابل دانشگاه تهران تصریح کرد: کشور ما در رشد بی‌رویه نظام آموزش‌عالی خطا کرد و از طریق افزایش تعداد واحدهای دانشگاهی موجب انحرافاتی شد. در کشور ما بیش از ۲۵۰۰ واحد دانشگاهی وجود دارد. جمعیت کشور چین ۱۷ برابر جمعیت کشور ماست، اما تعداد واحدهای دانشگاهی ما بیشتر از کشور چین است!!! این رشد بی‌رویه و خارج از قاعده تعداد واحدهای دانشگاهی ما، موجب شد که جذب اعضای هیئت علمی بی‌کیفیت در واحدهای دانشگاهی صورت گیرد.

این استاد دانشگاه تهران ادامه داد: بدتر از آن این‌که، برای ارتقا اعضای هیئت علمی بی‌کیفیت جذب شده در واحدهای دور افتاده و بی‌حساب و کتاب، دوره‌های تحصیلات تکمیلی هم ایجاد شد و بدون نظارت همه مجاز به پذیرش دانشجوی کارشناسی ارشد و دکترای تخصصی شدند. وقتی عضو هیئت علمی نتواند دانشجوی تحصیلات تکمیلی خود را هدایت کند، چون کیفیت لازم را ندارد، آنگاه مؤسسات و مرکزی شبیه به آنچه روبروی دانشگاه تهران می‌توانید ببینید پدید می‌آید تا دانشجویان را که هدایت نمی‌شوند به دام انداخته و برایشان پایان‌نامه‌ و رساله بنویسند و حتی با اخاذی برایشان مقاله بنویسد.

پروفسور صبوری افزود: این‌ها همه مربوط به واحدهای دانشگاهی بی‌کیفیت است. در دانشگاه‌های بزرگ و باسابقه شما چنین چیزی کمتر می‌بینید. وقتی هم وزارتین علوم و بهداشت بخواهند اصلاحاتی انجام بدهند و رفع خطا کنند، بحران سیاسی ایجاد می‌کنند و نمی‌گذارند. باید یکسری واحدهای دانشگاهی حذف، عده‌ای در هم ادغام، عده‌ای تبدیل به ایجاد دوره‌های تکنسین و عده‌ای در دانشگاه‌های بزرگ ادغام شوند تا ریشه این عیب بزرگ خشک شود.

وی خاطرنشان کرد: جهش علم ابتدا در کمیّت تولیدات علمی صورت گرفت و این با خطاهایی که در آن صورت گرفت لازم بود. لازم بود تا محققان ما باور توان نشر و حضور در مجامع و نشریات علمی جهان را پیدا کنند. اکنون در دوران افزایش کیفیت انتشارات علمی هستیم و سهم کیفیت تولیدات علمی ما از سهم کمیّت تولیدات علمی پیشی گرفته و سخت مواظب هستیم تا انحرافات و بی‌اخلاقی‌های واقع در نشر را به حداقل ممکن برسانیم. در کشور برنامه‌های خوبی در حال اجراست.

این استاد ممتاز دانشگاه تهران ادامه داد: پتانسیل علمی خوبی در کشور ایجاد شده و دانشگاه‌های ما می‌توانند در جامعه خود اثرگذار باشند و این باور باید در دولتمردان و سیاستگذاران ارشد کشور هویدا شده و مورد حمایت جدی قرار بگیرد. تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان  موفق رو به فزونی است. جوانان تحصیل‌کرده در داخل، توان علمی خوبی دارند. اکنون باید با تکیه بر علم ایجاد شده در کشور، ضمن تعامل علمی بیشتر با جهان و استفاده از دیپلماسی علمی، به تولیدات علمی خود بیش از پیش تکیه کنیم. ما توان علمی بالایی در کشور داریم و دنیا هم این را درک کرده است.

صبوری در پایان یادآور شد: تحقیر امریکا و انگلیس در خصوص ممنوعیت خرید واکسن فایزر(یک شرکت چند ملیتی امریکا-اروپا)، توسط رهبر معظم انقلاب اسلامی ناشی از قدرت علمی کشور است که موجب برخ کشیدن اقتدار جهانی جمهوری اسلامی ایران می‌شود. اقتداری که تنها بر اساس شروع تست واکسن ساخت داخل، ناشی از یک پتانسیل علمی در داخل کشور، حاصل شده است. علم، عامل قدرت است و توانا بود هر که دانا بود.