رمزفردا بروزترین خبرهای ایران و جهان
کلیشه جنسیتی چیست؟
((کلیشه جنسیتی)) به رویکرد یا تعصب مرتبط با جنسیت درباره گرایشات یا خصوصیاتی گفته می شود که باید به عنوان نقشهایی توسط مردان یا زنان جامه عمل پوشانده شود. کلیشه جنسیتی مجموعه ای از باورهای فرهنگی و اجتماعی مشترک هستند که قابلیت ها و ویژگی های خاصی را به افراد، نسبت می دهند. خانواده و نهادهای آموزشی، گروه های همسالان، رسانه ها و دیگر نهادهای فرهنگی و اجتماعی در باز تولید این کلیشه ها مؤثر هستند.
رسانه و کلیشه های جنسیتی
آنچه مسلم است اینکه رسانه بر درک عموم مردم جهان مؤثر است. رسانه می تواند بر آگاهی ها و ذهنیت مردم نسبت به دنیای اطراف تأثیر گذارد. در مطالعات رسانه ای و فرهنگی، بررسی کمیت و کیفیت موضوع بازنمایی در رابطه با نقشها، نژاد و قومیت، خرده فرهنگها و خصوصاً بازنمایی مردان و زنان، از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. در مورد بازنمایی جنسیت، اکثر مطالعات موجود نشان می دهند که نگرشی با مضمون مردسالارانه در رسانه های مختلف به نوعی تسلط دارند. این تسلط به این صورت است که با استفاده از کلیشه ها و تصورات قالبی مختلفی که ریشه در فرهنگ و تاریخ جامعه ما دارند، جایگاه فروتری را به زنان نسبت داده و الگوهای اجتماعی پست تری را در ارتباط با زنان در جامعه ترسیم می کنند.
تفکیک جنسیتی و مدرسه
مدرسه نهادی است که هدفش القای ارزشها و قواعد اجتماعی زمانه و جامعه به کودکان است. حضور تبعیض جنسیتی در مدرسه نشان دهنده آن است که مدرسه کاری جز بازتاب دادن پیشداوریهای جامعه انجام نمی دهد و نهادی اجتماعی است که تبعیض جنسوندی به زنان و دختران را که حتی پیش از ورود کودکان به مدارس در مغزشان فرو رفته، تقویت می کند. ماهیت تبعیض آمیز نظام آموزشی پس از بررسی موشکافانه نقش های زنانه و مردانه در متن ها و تصاویر کتاب های درسی آشکار گردیده است. حال اگر نظام آموزشی طرح تفکیک جنسیتی را در کتب درسی اجرا کند نشان از آن دارد که کودکان، هیچ امکانی برای گریز از کلیشه های تبعیض آمیز ندارند. در تصویرهای زنانه و مردانه کتابهای درسی پسرانه از امکانات نامحدود آینده شغلی و نیز انبوه گزینش ها برخوردارند ولی دختران فقط می توانند خود را برای مادر شدن آماده کنند. بدین ترتیب است که هر دو جنس با برچسب های متفاوت در رده بندیهای تبعیض آمیز محصور می شوند و مجبورند که خود را با تصویری که به آنان ارائه و تلفیق شده است و با انتظاراتی که از آنان می رود مطابق سازد.
عوامل اجتماعی مؤثر بر پذیرش کلیشه های جنسیتی
گر چه تفاوت های جنسیتی معناداری در میزان پذیرش کلیشه جنسیتی وجود دارد اما در مجموع، ویژگی های شخصیتی ابزاری یا سازنده نظیر فعال، پر انرژی، مستقل، پرخاشگر، مدیر، قوی و توانا به مردان و ویژگی های شخصیتی بیانی یا روحیه بخش نظیر عاطفی، حساس، جذاب، آرام، صبور، مضطرب، وابسته به دیگران و نگران به زنان نسبت داده شده اند. همچنین مشخص گردید که بین جنسیت، محل سکونت، میزان تحصیلات، میزان درآمد خانواده و میزان سخت گیری والدین با میزان پذیرش کلیشه های جنسیتی رابطه معناداری وجود داشته است؛ و متغیرهایی نظیر پایگاه اجتماعی اقتصادی خانواده، نگرش جنسیتی سنتی، نگرش شغلی سنتی و وضع تأهل بر میزان پذیرش کلیشه های جنسیتی تأثیر گذار بوده اند.
جامعه پذیری جنسیتی
یکی از مهمترین عواملی که کلیشه ها را در اذهان تثبیت می کند، جامعه پذیری جنسیتی است. جامعه پذیری جنسیتی فرآیند باز تولید نابرابری جنسیتی است و با نهادینه کردن نابرابری و تداوم بخشیدن به آن در نسل های بعدی می توان جامعه پذیری جنسیتی را بستر اصلی نابرابری دانست. جامعه پذیری جنسیتی از درون خانواده ریشه می گیرد. در اثر جامعه پذیری جنسیتی که در خانواده رخ می دهد، دختر و پسر هر یک با هنجارهای جنسیتی زنانه یا مردانه اجتماعی می شوند. رفتارهای تبعیض آمیز والدین از همان ابتدا با تهیه لباس و اسباب بازی با توجه به جنسیت شروع می شود. جامعه پذیری جنسیتی کنونی با کارکردهای آشکار و پنهان خود نابرابری را هر چه بیشتر نهادینه می کنند و این مانعی برای توسعه همه جانبه و به ویژه توسعه انسانی است. امروز بیشتر از هر زمانی دیگر نیازمند برنامه ریزی منسجم و هدفمند برای برقراری جامعه پذیری خنثی و بدون ارجحیت جنسی در ساختارهای جامعه و عوامل مهم جامعه پذیری از جمله خانواده، نهاد آموزش و رسانه ها برای تغییر روند کنونی جامعه پذیری جنسیتی هستیم و این هم به نفع مردان است هم به نفع زنان.
نظرات
والتر لیپمن نویسنده آمریکایی نخستین کسی است که در کتابش با عنوان افکار عمومی، تفکر قالبی یا همان کلیشه سازی را به معنای تصاویر ثابت و محدود در ذهن به کار برد. در نظر او تفکر قالبی شامل باورها، اندیشه ها و قالب های ساخته و پرداخته ذهنی بود که به ادراکات شخص از محیط پیرامون خود رنگ و شکل خاصی می بخشد و به صورت میراث اجتماعی از نسلی به نسل دیگر منتقل می شوند.
آندره میشل در کتاب خود با عنوان پیکار با تبعیض جنسی با بررسی پژوهش هایی که در سطوح بین المللی و برای یونسکو صورت پذیرفته است، نمونه هایی از تصورات قالبی مشترک در سطح دنیا درباره زنان و مردان را ارائه می دهد. از نظر میشل کلیشه های جنسیتی را در چهار دسته کلی می توان جای داد:
- نقش های مختلف در درون خانواده: مادر نقش خدمت رسان خانوادگی و وابسته به همسر را بر عهده دارد و پدر نقش نان آور و تکیه گاه را.
- خصوصیات شخصیتی: پسران و مردان آفریننده، تصمیم گیر و اهل عمل هستند(فعال). اما دختران وابسته و نظاره گر(منفعل).
- نقش های سیاسی و اجتماعی: زنان اگر هم، در سطوح اجتماعی فعال باشند، در سطوح کوچک و محلی فعالند، اما مردان از مسئولیت برخوردارند یا رهبر سیاسی هستند.
- نقش حرفه ای: مشاغل به دو بخش زنانه و مردانه تقسیم شده اند. زنان منشی یا پرستارند و مردان کارفرما یا پزشک.
هام نویسنده کتاب فرهنگ نظریه های فمینیستی، در این اثر می نویسد: تصورات کلیشه ای، تصورات از پیش شکل گرفته درباره افراد، گروه ها یا اشیاء است. جامعترین شرح فمینیستی از کلیشه سازی را اینگه برومن وهمکارانش ارائه داده اند. آنها به این نتیجه رسیده اند که تفکر کلیشه ای درباره خصوصیات شخصیتی نقش جنس بسیار رایج است.
برنسون می گوید: کلیشه ها خصوصیات واقعی مردم نیستند اما به طور گسترده ای عقاید یا فرضیاتی را در مورد گروه های بخصوص رواج می دهند.
رینر معتقد است کلیشه سازی یک پیامد مهم از نیاز رسانه ها به ساده سازی به منظور ساختن یک بازنمایی است. فرآیند ساده سازی به منظور ایجاد وقایع و نظرات پیچیده تر برای مخاطب است.
ژولیت میچل “هدف هرنوع کلیشه سازی را” تقویت و توجیه وابستگی، فرودستی و نابرابری موقعیت زنان در جامعه می داند.
هویت جنسیتی
هویت جنسیتی به معنای تشخیص ذهنی فرد از خود به عنوان مرد یا زن است. تشخیص هویت جنسیتی از کودکی شروع می شود و در نوجوانی تقویت می شود و به ثبات می رسد. هویت جنسیتی فرد در واقع شامل رفتارهای بیرونی فرد در جامعه، خانواده و یا در ذهن خود فرد است که ممکن است مردانه یا زنانه باشد.
برابری جنسیتی
تحقیقات بین المللی نشان داده جوامعی که برابری جنسیتی را در تدوین سیستم آموزشی خود در نظر می گیرند، رشد اقتصادی بهتری دارند. این، نظام آموزشی یک جامعه است که برابری یا نابرابری جنسی را در ذهن ها تلقین کرده و در کل جامعه گسترش می دهد. بخشی مهم از تلاش برای رسیدن به برابری جنسیتی در نظام آموزش، فائق آمدن بر چالش های کلیشه ای جنسیتی جامعه است. کلاس درس، معلمان و کتاب های درسی می توانند کلیشه های قالبی نابرابر را به تدریج بشکنند و از حیز انتفاع ساقط کنند. بدون اصلاحات آموزشی مناسب با هدف حذف نگاه تبعیض آلود جنسی از مباحث درسی و کتاب های تحصیلی، تغییرات و اصلاحات کلان اجتماعی عملاً غیر ممکن می شود یا به اهداف تعیین شده هرگز نمی رسد. از طرفی، با توجه به رابطه عمیق نسلها و انتقال مفاهیم بین آنها، عدم رفع تبعیض جنسیتی در سیستم آموزشی، کلیشه های جنسی غلط را هر چه بیشتر در سطح جامعه ترویج خواهد کرد.
نابرابری جنسیتی
مجمع جهانی اقتصاد که مقر آن در ژنو سوئیس است، امروز (۱۲ نوامبر)، گزارش سالیانه خود را درباره نابرابری های جنسیتی در جهان منتشر کرده است.
این گزارش، که درباره فاصله زنان و مردان در بهره مندی از فرصت های شغلی و اقتصادی، دسترسی به امکانات بهداشتی و آموزشی و همچنین میزان حضور هر یک در صحنه سیاسی است، ۱۳۰ کشور جهان را در جدولهای مختلف رده بندی کرده است. هیچ کشوری به برابری جنسیتی نرسیده است. چهار کشور نروژ، فنلاند، سوئد و ایسلند توانسته اند فقط کمی بیشتر از هشتاد درصد موارد برابری جنسیتی را به دست آورند.
جمع بندی
انسان شناسی شناختی با تأکید بر زبان به عنوان شاهراه ورود به دنیای ذهنی انسان ها، سعی در شناخت هر چه بیشتر بعد انتزاعی و مفهومی فرهنگ دارد. اما از آنجا که روشهای انسان شناسی بر عدم تعمیم مفاهیم در بعد کلان تأکید دارند، و از سوی دیگر نیز کلیشه های فکری از مفاهیمی است که در این گرایش می تواند مورد بررسی قرار گیرد، پس می توان گفت که کلیشه های جنسیتی مورد ذکر نیز در سطح کلیشه های فکری است و قابلیت تعمیم به کلیه افراد جامعه را ندارد. بلکه با توجه به ویژگی های فردی، جسمی، نژادی، روانی، عاطفی، اجتماعی و فرهنگی افراد است که چنین کلیشه هایی می تواند واقعی به نظر برسد و حکم کلی صادر کردن برای کلیشه های بدنی زنان و مردان از نظر این علم مطرود است.
تهیه و تدوین : افسانه رحیمی (کارشناس ارشد جامعه شناسی)
