دکتر مجید پورکرمان ، با اشاره به دلایل ایجاد گنبدهای نمکی در سواحل خلیج فارس، گفت: گنبد­های نمکی که در کیلومترها پایین‌تر از سطح زمین قرار دارند، به سمت بالا حرکت می‌کنند و به محض اینکه به سطح زمین می‌رسند توسط باران انحلال پیدا می‌کنند. منشأ گنبدهای نمکی لایه‌­های رسوبات تبخیری (مجموعه رسوباتی که در آب‌های کم عمق به دنبال فرایند تبخیر ایجاد می‌­شوند) است که حدود ۹۳ تا ۹۷ درصد از این گنبدها را نمک تشکیل می‌­دهد.

وی “آهک”، “گچ”، “منیزیم”، “پتاسیم” و “سولفات” را از دیگر ترکیبات مهم گنبد­های نمکی نام برد و یادآور ­شد: در اعماق زمین این لایه‌­های تبخیری تحت تاثیر گرما و فشار به صورت آرام و کند به حرکت در می‌­آیند و جابه جایی نمک‌­ها تحت دو فرایند اصلی افزایش فشار عمودی بر “لایه‌­های نمکی به دنبال فرایند­های زمین­‌ساختی” (تکتونیک) و “افزایش فشار طبقات فوقانی”  ایجاد می­‌شود.

پورکرمان منشأ نمک‌ها در گنبدهای نمکی سواحل خلیج فارس را به طور عمده از سازند نمکی هرمز دانست و ادامه داد: این سازند در اواخر دوره پرکامبرین و اوایل کامبرین (۵۳۸ میلیون سال پیش)  در یک محیط کم عمق دریایی نهشته شده، ضمن آنکه سازند نمکی هرمز نیز در زیر لایه‌های ضخیمی از رسوبات قرار گرفته است. از این رو این رسوبات تبخیری تحت تاثیر فشار و دما در اعماق زمین جریان می‌­یابند.

این محقق حوزه اقیانوس‌شناسی با اشاره به مطالعات انجام شده در زمینه جابه‌جایی و زمان تشکیل گنبد­های نمکی، یادآور شد: بر اساس مطالعات انجام شده، قدیمی‌ترین گنبد نمکی شناسایی شده در روستای “داربست” استان هرمزگان قرار دارد که سن آن به ۱۴۵ میلیون سال پیش می‌رسد. اگر چه چین خوردگی زاگرس از مهمترین عوامل تشکیل تعداد زیادی از گنبد­های نمکی در طول خط ساحلی خلیج فارس بوده، اما فشار لایه‌­های فوقانی بر روی لایه‌­های نمکی سازند هرمز نیز در تشکیل گنبد­های نمکی نیز مؤثر بوده است.

به گفته وی، رشد پیوسته گنبدهای نمکی در خلیج فارس از ۱۵۰ میلیون سال پیش صورت گرفته و در طول چین خوردگی زاگرس و ایجاد گسل­‌های تراستی عمیق، تعداد زیادی از گنبدهای نمکی در طول خط ساحلی و بستر خلیج فارس به‌ویژه در بخش مرکزی آن ایجاد شده است.

سواحل خلیج‌فارس میزبان بیشترین گنبدهای نمکی

این پژوهشگر پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی با تاکید بر اینکه برعکس بسیاری از رسوبات، نمک قابلیت تغییر شکل و جابه جایی را در شرایط فشار دارد، گفت: در زمان تشکیل گنبد­های نمکی فشار باید به اندازه‌­ای باشد که نمک قادر به نفوذ در لایه‌­های فوقانی باشد و از سوی دیگر در زمانی که لایه‌­های فوقانی دارای شکستگی باشند، نمک به داخل آنها نفوذ کرده و باعث شکستگی و جابه‌جایی عمودی آنها می‌­شود. عمق لازم برای جابه‌جایی نمک حداقل هزار متر زیر سطح زمین است.

به گفته وی رشد گنبد­های نمکی به صورت پیوسته ادامه خواهد داشت تا زمانی که لایه­ نمکیِ منشأ، بسیار نازک شود و یا آنکه تعادل در فشار فوقانی ایجاد شود. در این صورت گنبد نمکی غیر فعال می‌­شود.

پورکرمان تغییر فشار در طول گنبد نمکی را از دیگر دلایل فعالیت مجدد گنبدهای نمکی عنوان کرد و یادآور شد: این تغییر فشار به سه صورت “فرسایش و انحلال حجم عظیمی از نمک در قسمت رخنمون گنبد نمکی به دنبال انحلال با آب شیرین”، “شکستگی لایه‌­های فوقانی در قسمت­‌های مختلف و تزریق نمک به داخل آنها” و “افزایش فشار فوقانی به دنبال افزایش رسوبگذاری، فشار تکتونیکی و افزایش تراز آب دریا” اتفاق می‌افتد.

وی تاکید کرد: بر اساس مطالعات انجام شده بیشترین تعداد گنبد­های نمکی فعال در جنوب زاگرس، در نواحی نزدیک به سواحل خلیج فارس است که این امر می‌تواند به دنبال افزایش فشار­های عمودی به دنبال افزایش تراز آب در خلیج فارس باشد. از این رو فعالیت مجدد گنبد­های نمکی همراه با شکسته شدن لایه‌­های سخت نمکی تشکیل شده در فرایند­های پیشین و آزاد شدن انرژی به صورت لرزه‌­های کم عمق و ضعیف خواهد بود.

این محقق بیشترین گسترش گنبد­های نمکی در کشور را مربوط به قسمت جنوبی زاگرس چین خورده ذکر کرد و افزود: علاوه بر آن ما گنبد­های نمکی را در استان­‌های “سمنان” و “آذربایجان شرقی” نیز داریم. گنبد نمکی “خواجه” در آذربایجان شرقی در مسیر رودخانه “آجی­چای” قرار دارد که باعث شور شدن آب رودخانه و انتقال حجم عظیمی از نمک به داخل دریاچه ارومیه شده است.

وی ادامه داد: بزرگترین حوضه‌­های گنبد­های نمکی علاوه بر ایران در کشورهای دیگری چون “عراق”، “آلمان”، “گابون”، “کانادا” و “برزیل” نیز وجود دارد.

اهمیت گنبدهای نمکی

این محقق با اشاره به اهمیت اقتصادی گنبد­های نمکی، توضیح داد: گنبدهای نمکی برای صنعت نفت و گاز دارای اهمیت بالایی است؛ چرا که در زمان رشد گنبد­های نمکی در اثر چین‌خوردگی، لایه‌­های تله‌­های نفتی به وجود می‌­آیند و تزریق نمک در لایه‌­های فوقانی می‌تواند پوشش مناسبی برای حفظ آنها ایجاد کند.

پورکرمان ادامه داد: همچنین گنبد­های نمکی می‌توانند حاوی میزان زیاد از عنصر سولفور باشند. سولفور زمانی تشکیل می‌شود که نمک تزریق شده در منافذ سنگ‌­های فوقانی تحت تاثیر فرایند­های بیولوژیکی قرار می‌گیرند. در این هنگام سولفور از گچ توسط باکتری‌های احیا کننده، آزاد می‌­شود. در استان بوشهر ۷ چشمه سولفور وجود دارد که به عنوان چشمه‌­های آبگرم تنها جنبه توریستی دارند.

وی با بیان اینکه گنبد­های نمکی منابع استخراج نمک و عناصر مهم چون منیزیم و پتاسیم هستند، یادآور شد: در کشور­های پیشرفته مانند آمریکا و روسیه از گنبد­های نمکی برای دفن زباله­‌های خطرناک و همچنین گازهایی با شعاع اتمی بسیار کوچک مانند هلیوم استفاده می‌­شود. گنبد­های نمکی به دلیل تخلخل بسیار پایین می‌­توانند مکان مناسبی برای این منظور باشند.

مخاطرات گنبدهای نمکی در نواحی ساحلی خلیج فارس

این پژوهشگر پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی، در خصوص مخاطرات وجود گنبدهای نمکی در سواحل خلیج فارس، گفت: در نواحی ساحلی خلیج فارس فعالیت­‌های اقتصادی گسترده‌­ای وجود دارد که از جمله آنها می‌­توان به واحدهای پتروشیمی، بنادر، زیرساخت‌­های شهری و شیلاتی اشاره کرد. این واحدها بعضاً بدون توجه به زمین­‌شناسی و ریخت‌شناسی منطقه احداث شده‌­اند.

وی خاطر نشان کرد: از بارزترین آنها می‌توان به تعداد زیادی از واحدهای پتروشیمی اشاره کرد که در شرق شهر “دیر” (روستای بتانه) استان بوشهر احداث شده‌­اند.

پور کرمان با بیان اینکه روستای بتانه در جنوب شرقی گنبد نمکی “دارنگ” قرار دارد، تاکید کرد: بر اساس مطالعات انجام شده، در طی فعالیت این گنبد نمکی، جابجایی عمودی پوسته به میزان ۳.۸ متر در ۱۳۵۰ سال پیش اتفاق افتاده است که این امر می‌تواند زنگ خطر بسیار جدی در زمینه آسیب‌­های اقتصادی و زیست محیطی در این ناحیه باشد.

پورکرمان اضافه کرد: از دیگر مثال‌­های مهم در این زمینه می‌توان به “بندر آفتاب” اشاره کرد که در دامنه گنبد نمکی کلات قرار گرفته است. علاوه بر مخاطرات یاد شده، وجود رسوبات مخروط افکنه گسترده در این ناحیه نشان از خطر بزرگ سیل و جریانات گل در این ناحیه دارد.

وی افزود: رشد گنبد­های نمکی همراه با خردشدگی لایه‌­های زمین‌شناسی و ایجاد لایه‌­های سست در منطقه رخنمون گنبد نمکی است؛ چرا که جابه جایی عمودی این ساختار شیب زیادی را در نواحی اطراف رخنمون ایجاد می‌­کند. وجود شیب بالا و رسوبات نرم باعث ایجاد رخدادهای سیل به همراه جریان‌­های گلی در هنگام رگبار می‌­شود و این پدیده را می‌توان با ایجاد اشکال بسیار بزرگ مخروط افکنه در دامنه‌­های گنبد­های نمکی مشاهده کرد.

پورکرمان تاکید کرد: بنابراین احداث شهر و یا منطقه صنعتی در اطراف گنبد­های نمکی فعال می‌­تواند خسارت­‌های اقتصادی و اجتماعی بالایی را ایجاد کند.

این محقق حوزه اقیانوس‌شناسی با اشاره به لرزه‌خیزی استان هرمزگان، گفت: زلزله با منشأ گنبدهای نمکی در مقایسه با زلزله­‌های زمین‌ساختی در مقیاس­ و قدرت کمتری اتفاق می‌افتد؛ زیرا مقاومت نمک در برابر شکستگی نسبت به دیگر سنگ‌­های رسوبی و آذرین بسیار پایین‌تر است.

وی تاکید کرد: با توجه به حضور گسل­‌های تراستی ناشی از چین‌خوردگی زاگرس در این ناحیه و فعالیت‌­های گنبد­های نمکی، این منطقه دارای پتانسیل بالایی برای لرزه‌­های آینده است.

منبع : ایسنا