رمزفردا بروزترین خبرهای ایران و جهان
دکتر آزاده نعمتی
دانشگاه آزاد اسلامی واحد جهرم، گروه آموزش زبان انگلیسی، جهرم، ایران استادیار
چکیده:
امروزه بحث گفتمان و تجزیه‌وتحلیل گفتمانی در میان زبان‌شناسان کاربردهای بسیاری دارد. یکی از شاخص‌ترین تعریف‌های گفتمان در زبانشناسی کاربردی عبارت است از زبان به‌علاوه بافتی که در آن به کار می‌رود و یا زبان در کاربرد بافت. هدف از این تحقیق آن بود که نظرات کاربران اینستاگرام در مورد اخبار کرونایی در سطح کلان مورد تجزیه‌وتحلیل گفتمانی قرار گیرد تا کارکردهای فکری-اجتماعی آن مشخص شود. داده‌های این تحقیق شامل اخباری بود که در عنوان آن کلمه کرونا به کار رفته و بیشترین نظرات کاربران در زیر آن نوشته شده بود. داده‌ها طی یک ماه به صورت هدفمند و اشباعی از وبگاه خبری فارس آنلاین جمع‌آوری شد و مورد بررسی قرار گرفت. یافته‌ها نشان داد که نظرات کاربران در سطح کلان در ۶ محور قابل توصیف بود: ۱- کرونا و دعای خیر و نفرین، ۲- کرونا و فرهنگ، ۳- کرونا و دستور و هشدار به دیگران، ۴- کرونا و طنز، ۵- کرونا و اقتصاد و ۶- کرونا و فرصت‌طلبی. ضمناً این شش مورد به ترتیب فراوان‌ترین بسامد را در داده‌های تحقیق دارا بوده‌اند. به طور کلی ۶ کارکرد فکری-اجتماعی به دست آمده، هرکدام زیرساخت بخشی از تفکر جامعه را نشان می‌دهد که می‌تواند برای تحقیقات بعدی در حوزه زبانشناسی اجتماعی مناسب باشد.
واژگان کلیدی: تجزیه و تحلیل گفتمانی، کووید-۱۹، کرونا، تحلیل شبکه‌های اجتماعی، اینستاگرام.
مقدمه
بررسی واژگان، نحو و معنا خارج از متن و موقعیت گفتار در گذشته وجود داشته است اما آنچه اخیراً در بحث زبانشناسی مطرح گردیده است تجزیه‌وتحلیل گفتمان می‌باشد. گفتمان به ساخت یا بافت زبان در مراحل بالاتر از جمله اطلاق می‌شود (یارمحمدی، ۱۳۹۱). به عبارت دیگر، تجزیه‌وتحلیل گفتمان به بررسی ساخت و بافت متن‌هایی بالاتر از جمله مانند بند، گفت‌وگو، آگهی و نظیر آن می‌پردازد. می‌توان گفت که زبان دارای دو نوع ساخت می‌باشد: ساخت کلان یا بافتار و ساخت خرد. ساخت کلان تا حد زیادی با گفتمان مطابقت دارد (یارمحمدی، ۱۳۹۱). گفتمان مفهومی میان‌رشته‌ای است که در بسیاری از رشته‌های مختلف مانند جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی کاربرد دارد. گفتمان به ابعاد اجتماعی و ایدئولوژیکی موضوعات توجه خاصی دارد. محققان گفتمان را با معانی متفاوت به کار برده‌اند. یارمحمدی (۱۳۹۱، ص. ۱۲) برای گفتمان سه تعریف بسیار مرسوم را در کتاب درآمدی به گفتمان‌شناسی ذکر کرده است که عبارتند از:
۱) گفتمان قطعه‌ای از زبان با معناست که اجزای آن به نحوی به هم مربوطند و هدف خاصی دارند.
۲) گفتمان محصول ارتباط و تعامل مباشران گفت‌وگو در بافتی اجتماعی-فرهنگی است، و
۳) گفتمان را به عملِ گفته یا کار در مقابل محصولِ گفته یا متن که بازنمای ساختِ صوری گفتمان است، می‌گویند.
در تحقیق حاضر، تعریف دوم مد نظر بوده است. یارمحمدی (۱۳۹۱) در بیان تعریف دوم از گفتمان چنین ادامه می‌دهد که اهل زبان از زن و مرد گرفته تا پیر و جوان، از باسواد و بیسواد گرفته تا پولدار و فقیر در موقعیت‌های مختلف اجتماعی فرهنگی با هم در ارتباط‌اند و این ارتباط هم بیشتر از طریق زبان صورت می‌گیرد.
البته قابل ذکر است که امروزه بسیاری از مکالمات و مراوردات در فضای مجازی مانند واتساپ، تلگرام، اینستاگرام و نظیر آن اتفاق می‌افتد. در شرایط کنونی نیز بحثی که در تمام دنیا شبانه‌روز در مورد آن صحبت می‌شود بحث بیماری کووید-۱۹ یا همان کرونا است. کرونای کوچکی که منشأ آن معلوم نیست اما بعد از گذشت چند ماه در دنیا تغییرات اساسی به وجود آورده است. کرونا باعث شده اقتصاد و معادلات کل دنیا به هم بریزد. آموزش به صورت مجازی انجام شود. تعداد زیادی از مردم جهان جان خود را از دست داده‌اند و چهره دنیا عوض شده است. باید از یکدیگر فاصله بگیریم. دیگر اظهار محبت با در آغوش گرفتن و دست دادن و بوسیدن ممنوع است. اگر پدر و مادر خود را دوست داریم نباید به خانه آنها برویم. باید از کنار یکدیگر با حداقل یک و نیم متر فاصله بگذریم. چهره افراد دیگر پیدا نیست باید از ماسک و دستکش استفاده شود و رعایت این نکات الزامی و اجباری است. در ورودی بسیاری از مغازه‌ها نوشته شده است «لبخند شما زیباست اما با ماسک وارد شوید» و در برخی موارد به صورت امری نوشته‌اند «فقط با ماسک وارد شوید!»
کرونا در زبان و زبانشناسی نیز تغییرات سریعی ایجاد کرده است. کرونا نوواژه‌هایی مانند: کووید-۱۹، فاصله‌گذاری اجتماعی، رعایت فاصله اجتماعی، شیلد و ماسکش که ترکیبی از ماسک و دستکش است را به زبان اضافه کرده است. بسامد برخی از واژگان در زندگی روزانه بیشتر شده است مانند الکل، شستشوی مرتب دست‌ها، ماسک، مبتلایان به بیماری و … .
در این تحقیق هدف آن بود تا نظرات کاربران فضای مجازی اینستاگرام در مورد اخبار کرونایی به صورت کلان بررسی شود. بدین منظور سؤالات تحقیق زیر مطرح شد:
۱) با تجزیه‌وتحلیل گفتمانیِ نظرات کاربران اینستاگرام در مورد اخبار کرونایی، به چه کارکردهای فکری- اجتماعی در سطح کلان دست می‌یابیم؟
۲) بسامد کارکردهای فکری- اجتماعی به دست آمده چگونه است؟
برای پاسخ به سؤالات فوق به اخبارکرونایی و نظرات کاربران نیاز بود تا درنهایت از لحاظ کلان،گفتمان کاربران تجزیه‌وتحلیل گردد و مشاهده شود کاربران حول چه محورهایی در مورد کرونا و ابعاد آن و با چه بسامدی صحبت می‌کنند.
پیشینه تحقیق
با توجه به پژوهش‌های کیانی (۱۳۸۸) در زمینه زبانشناسی، می‌توان این‌گونه بیان کرد که کلام یا سخن به معنی زبانی است که در ورای یک جمله قرار دارد. یعنی چگونگی استفاده مردم از زبان در متن و در بافت. تجزیه‌وتحلیل کلام، روی گفتار مردم در اجتماع متمرکز است و تلاش می‌کند تا روند به وجود آمدن کلام را کشف کند. کلام یا سخن به معنی زبانی است که در ورای یک جمله قرار دارد: یعنی چگونگی استفاده مردم از زبان در متن و در بافت. تجزیه و تحلیل کلام روی گفتارهای مردم در اجتماع متمرکز است و تلاش می‌کند تا روند به وجود آمدن کلام را کشف کند. از طریق کلام انسانها: ۱- با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند، ۲- اطلاعات خود را به یکدیگر منتقل می‌کنند، ۳- هویت و افکار خود را بیان می‌کنند و … .
در تجزیه و تحلیل کلام ۲ واژه کلیدی انسجام درونی و انسجام برون‌متنی وجود دارد. انسجام درونی عناصر و عواملی زبانی‌اند که باعث پیوند دادن جملات یک متن می‌شوند مانند: پس، ولی، اما و … . تجزیه‌وتحلیل پیوندهای انسجامی در درون یک متن، قدرت نویسنده را در ایجاد نوعی پیوستار در متن و در نهایت تولید یک متن کیفی نشان می‌دهد. البته، در زبان‌های مختلف از شیوه‌ای واحد برای ایجاد انسجام در متن استفاده نمی‌شود و این یکی از مشکلاتی است که در حوزه ترجمه متن با آن مواجه می‌شویم.
هرچند وجود واژگان پیوندی در ایجاد انسجام در متن ضروری است اما این واژگان تنها عوامل دخیل در ایجاد انسجام متن محسوب نمی‌شوند. به عبارت دیگر، باید عامل دیگری در کار باشد که متن‌های به هم پیوسته را معنادار کند و این همان انسجام برون‌متنی است. انسجام برون‌متنی عاملی فرازبانی است. در انسجام برون‌متنی عامل مهم، وجود واژه‌ها یا ساخت‌ها نیست، بلکه چیزی است که در خود افراد وجود دارد. این افراد هستند که از آن چه می‌خوانند یا می‌شنوند، معنا می‌سازند. انسانها با دانش زبانی خود معانی مد نظر خود را استنباط کرده یا منتقل می‌کنند. برای نمونه در مکالمه زیر هیچ پیوند انسجامی وجود ندارد ولی افراد به وسیله دانشی که فقط منحصر به دانش زبانی نیست می‌توانند منظور یکدیگر را درک کنند (کیانی، ۱۳۸۸).
گوینده: تلفن!
شنونده: من تو آشپزخونه ام. مکالمه (۱)
یکی دیگر از مواردی که در تجزیه‌وتحلیل کلام مطرح می‌شود ماهیت و نوع ارتباط طرفین صحبت است. مثلاً مکالمه بین دو دوست یا یک زن با یک مرد یا پیر و جوان یا دانش آموز و معلم و مانند آن. تمامی این عوامل بر آن چه گفته می‌شود و چگونگی بیان گفته‌ها تأثیر مستقیم دارد.
گفتمان
اصطلاح گفتمان، امروزه به واژه‌ای رایج در انواع رشته‌ها و حوزه‌ها بدل شده است، تا جایی که صرفاً یکی از واژه‌های رایج در حیطه فهم همگانی است (میلز، ۱۹۹۷). در فرهنگ‌نامه‌ها اصطلاح گفتمان به معنای مراوده کلامی، سخن، گفت‌وگو، واحد متنی در تحلیل پدیده‌های زبان‌شناختی، بحث و جدل، گفت‌وگوی رسمی و نظیر آن آمده است. از نظر لیچ (۱۹۶۹) و شورت (۱۹۹۶) گفتمان، مراوده‌ای زبان‌شناختی است و صرفاً پیامی است که در رسانه شنیداری یا دیداری رمزپردازی شده است.
گفتمان ازجمله مفاهیم مهم و کلیدی است که در شکل دادن به تفکر فلسفی، اجتماعی و سیاسی مغرب زمین در نیمه دوم قرن بیستم، نقش به سزایی داشته است. این لفظ هم در نوشته‌های محققان متقدم نظیر ماکیاولی، هابز و روسو و هم در نوشته‌های متفکران متأخر و معاصری نظیر بنونیسته، فوکو، دریدا و دیگران مشاهده می‌شود هرچند این محققان از این لفظ معانی متفاوتی را استنباط کرده‌اند (سلیمی، ۱۳۸۳). به گفته سلیمی (۱۳۸۳، ص. ۵۰) «این تفاوت معنایی به حدی است که در دو تا سه دهه اخیر، نویسندگان و سخنرانان آکادمیک غربی، در نوشته‌ها و سخنرانی‌های خود و به هنگام کاربرد این مفهوم، بر این نکته تأکید می‌کنند که آن را مثلاً به معنای فوکویی آن یا به معنای فراساختارگرایی آن به کار می‌برند».
برای لفظ «گفتمان» در زبان فارسی، معادل‌های گوناگون ذکر شده است که ازجمله می‌توان به «گفتار»، «سخن» ،«وعظ و خطابه» و «مقال» اشاره کرد. طی دهه‌های اخیر، این مقوله در عرصه نظریه‌های ادبی، فلسفی، جامعه‌شناسی، سیاست، روان‌کاوی و حتی روانشناسی اجتماعی و نیز سایر رشته‌های علوم اجتماعی مورد توجه اندیشمندان و نظریه‌پردازان قرارگرفته است. اگرچه مفهوم گفتمان، به معنی تجلی زبان در گفتار و نوشتار به کار برده می‌شود، اما در بیان کلاسیک از آن به‌عنوان «حرکت در عمل» یاد می‌شود. این بدان معنی است که کلمات و مفاهیم ثابت نبوده و بسته به موقعیت کاربرد و بافت معانی مختلفی از آنها استفاده می‌شود. همین نکته باعث می‌شود زبان پویا و همواره در حال تحول باشد. بر این اساس، می‌توان گفتمان را اخذ معنا در ورای الفاظ ظاهری جملات و متن دانست و ریشه آن را در کلیت ارتباطات میان افراد جست‌وجو کرد (سلیمی، ۱۳۸۳، ص. ۵۵).
شالوده یک گفتمان را گفت وگو یا همپرسه تشکیل می‌دهد. در یک سطح عام، هر نوع گفتار، کلام یا نوشتار، از ماهیتی اجتماعی برخوردار بوده، نوعی جریان اجتماعی به‌شمار می‌رود. گفتمان‌ها برحسب زمان و مکان تغییر می‌کند. بدین ترتیب در کشورهای مختلف و حتی در داخل یک کشور با گفتمان‌های متفاوتی روبرو هستیم که این تفاوت‌ها متأثر از متغیرهای مختلفی است که از آن‌جمله می‌توان به موقعیت و جایگاه افراد دخیل در گفتمان اشاره کرد (سلیمی،۱۳۸۳).
تحلیل گفتمان
طبق نظر کرباسیان (۱۳۹۳) منظور از تحلیل گفتمان، کشف معانی ظاهری و پنهان جریان‌های گفتمانی است که در شکل‌های گوناگون زبانی و فرازبانی آشکار می‌شوند. تحلیل گفتمان، یک گرایش مطالعاتی بین‌رشته‌ای است که از اواسط دهه ۱۹۶۰ تا اواسط دهه ۱۹۷۰ در پی تغییرات گسترده‌ی علمی-معرفتی در رشته‌هایی چون انسان‌شناسی، قوم‌نگاری، جامعه‌شناسی خرد، روانشناسی ادراکی و اجتماعی، شعر، معانی و بیان، زبانشناسی، نشانه‌شناسی و سایر رشته‌های علوم اجتماعی و انسانی ظهور کرده است. لفظ تحلیل گفتمان آن هم از نگاهی زبان‌شناختی نخستین بار توسط زبان‌شناس معروف انگلیسی به نام زلیک هریس به‌کار رفت که البته در دوره معاصر در حوزه‌های موضوعی و رشته‌های مختلف ورود پیدا کرده است. هریس تحلیل گفتمان را نگاهی صرفاً صورت‌گرایانه و ساختارگریانه به جمله و متن در نظر گرفت. در دوره معاصر، لفظ تحلیل گفتمان گسترش پیدا کرده و به جای پرداختن صرف به تحلیل زبان، نگاهی انتقادی را نیز دنبال می‌کند و بدین ترتیب لفظ تحلیل انتقادی گفتمان مطرح شد و نظرات مختلف انتقادی نظیر فمنیسم و … به این حوزه راه پیدا کرد.
چارچوب کلی تحلیل گفتمان
تحلیل گفتمان بر مجموعه‌ای از پیش‌فرض‌ها بنا شده است. مهم‌ترین این پیش‌فرض‌ها طبق نظر یحیایی ایله‌ای (۱۳۹۰) به‌قرار زیر است:
- افرد مختلف به متن یا گفتار به‌شیوه‌های مختلف می‌نگرند؛
- گفتمان، سطوح و ابعاد متعدد دارد؛
- به متن باید مانند یک کل معنادار نگریست و این معنا لزوماً در خودش نیست؛
- ۴٫ هر متنی به یک منبع قدرت یا اقتدارمرتبط است؛
- هیچ متنی خنثی و بی‌طرف نبوده و متن‌ها بار ارزشی و ایدئولوژیک دارند؛
- معنا، همان قدر که از متن ناشی می‌شود، از بافت یا زمینه اجتماعی و فرهنگی اثر می‌گیرد؛
- ۷٫ هر متنی در شرایط و موقعیّت خاصی تولید می‌شود؛ از این‌رو، رنگ خالق خود را همیشه با خود دارد.
آقاگلزاده (۱۳۹۰، ص. ۱۱) نیز تحلیل گفتمان انتقادی را رویکردی نسبتاٌ جدید در زبان شناسی انتقادی می‌داند که هدف آن آشکارسازی روابط قدرت پنهان و فرایندهای ایدئولوژیک در زبان شناسی است. این رویکرد، مخصوصاٌ در تجزیه و تحلیل زبان شناسی انتقادی ، به تجزیه و تحلیل متون در مورد بافت اجتماعی ای می‌پردازد که این متون در بستر آن پدید آمده اند و در همان بستر باید تفسیر شوند. تحلیل گر گفتمان انتقادی معمولاٌ اهدافی مانند آشکارسازی تبعیض و نابرابری روابط (قدرت) پنهان در ورای یک متن را دنبال می‌کند.
در ایران، پژوهشگران بسیاری موضوع رساله دکتری، پایان‌نامه و مقالات خود را به تحلیل گفتمان انتقادی اختصاص داده‌اند. انتشار کتاب گفتمان‌شناسی رایج و انتقادی (یارمحمدی، ۱۳۸۳) از نخستین تلاش‌ها در زمینه بیان ابعاد تحلیل گفتمان و تحلیل گفتمان انتقادی و تفاوت این دو رویکرد با یکدیگر بوده است. رساله دکتری آقاگلزاده (۱۳۹۸) نیز از نخستین رساله‌ها در زمینه تحلیل گفتمان انتقادی است که ضمن معرفی ابعاد مختلف این رویکرد، دیدگاه‌های تحلیل گفتمان انتقادی در زمینه تحلیل متون مختلف به ویژه متون مطبوعاتی را بررسی می‌کند. رساله دکتری سلطانی (۱۳۸۳) نیز از پژوهش‌های انجام شده دیگر در حوزه تحلیل گفتمان محسوب می‌شوند. کتاب گفتمان‌شناسی انتقادی: رویکردها ترجمه سعیدنیا (۱۳۹۷) و نیز تحقیق شقاقی و فدایی (۱۳۹۲) از پژوهش‌های دیگر در حوزه تحلیل انتقادی گفتمان محسوب می‌گردد.
داده‌های تحقیق
در این تحقیق از نظرات کاربرانی که در مورد اخبار کرونایی در اینستاگرام نظر داده بودند استفاده گردید. پس از بررسی وبگاه‌های مختلف، این اخبار به صورت هدفمند در طی یک ماه از وبگاه آخرین خبر فارس/شیراز با عنوان فارس آنلاین با ۱٫۷۵۳ پست تا زمان انجام این تحقیق و ۱۰۶ هزار دنبال‌کننده در صفحه اینستاگرام، جمع‌آوری شد و نظرات کاربران با روش اشباع از مجموع نظرات منتشرشده دسته‌بندی گردید. برای انتخاب اخبار از عناوین حاوی لفظ کرونا استفاده شد. به عنوان مثال «فارس غمگین و کرونایی که همچنان می‌تازد»، «اوج گرفتن مجدد کرونا در فارس»، «از دست ما می‌سوزند: ابتلای کارکنان اورژانس فارس به کرونا»، «جوان‌های سالم فارس هدف جدید کرونا»، «هزار کرونایی در یک روز»، «این پنج ماه کرونایی براتون چطور گذشت؟» «بیست هزار نفر در فارس به کرونا مبتلا شدند»، «گشت ویژه کرونا در فارس راه‌اندازی شد» و نظیر آن. پس از بررسی تمامی عناوین، آن‌دسته از عناوین کرونایی که دارای بیشترین نظر کاربران و خوانندگان بودند به صورت هدفمند انتخاب شده، نظرات کاربران مورد نقد و برسی قرار گرفت.
تجزیه و تحلیل داده‌ها
پس از بررسی و خواندن تمامی نظرات کاربران در مورد اخبار کرونایی منتخب، و با استفاده از رویکردی استقرایی، حوزه موضوعی هر نظر مشخص و ذیل ۶ موضوع کلی به شرح زیر ارائه شد:
- کرونا و دعای خیر و نفرین
- کرونا و فرهنگ
- کرونا و دستور و هشدار به دیگران
- کرونا و طنز
- کرونا و اقتصاد
- کرونا و فرصت‌طلبی
نمودار ۱: کارکردهای فکری-اجتماعی شناسایی‌شده در رابطه با کرونا
همانطورکه در نمودار ۱ نشان داده شده است ۲۴ درصد از جملات مربوط به دعای خیر و نفرین می‌باشد که به عنوان دسته اول شناخته شد. مثلا ًدر خبری با عنوان «اوج گرفتن مجدد کرونا در فارس» تعدادی از خوانندگان جملات زیر را بیان کردند:
جدول ۱-۱: نمونه‌هایی از زیرگروه کرونا و دعای خیر و نفرین
| خدا به هممون رحم کنه | خدا خودش کمک کنه | آخرین امیدمون خدا هست و بس که معجزه کنه |
| فقط خدا به دادمون برسه | هیچ امیدی نیست | خدایا تو را به فاطمه زهرا قسم می‌دم خودت به داد مردم برس |
| انشالا خوب بشن | الهی بمیرم برای کادر درمان | همه ناراحتند خدا خودش کمک کنه |
یا در خبر دیگری که در مورد افراد مبتلا به کرونا به علت شرکت در مراسم عروسی درج شده بود، کاربران چنین نظر دادند:
جدول ۱-۲: نمونه‌های دیگری از زیرگروه کرونا و دعای خیر و نفرین
| حقشونه | خدا لعنتشون کنه که اهمیت نمی‌دهند | لعنت به کرونا |
دسته دوم شناسایی‌شده، دسته کرونا و فرهنگ بود. در مجموع ۲۱ درصد ازجملات تولیدشده توسط کاربران ذیل این دسته قرار گرفت. معیار قرار گرفتن یک نظر ذیل این گروه آن بود که نظر کاربر با عناصر فرهنگ و جامعه در ارتباط باشد. جملات زیر نمونه‌ای از این نظرات است:
جدول ۲: نمونه‌هایی از زیرگروه کرونا و فرهنگ
| نظری ندارم جز یک کلمه حماقت، بی‌فرهنگی | وقتی مردم فرهنگ رعایت‌کردن ندارند همینه | چقدر برخی بیشعورند |
| برخی‌ها از کرونا نمی‌میرند اما از جهالت‌شون می‌میرند | از دست مردم نادان به ستوه آمدیم | حماقت اندازه نداره |
در دسته سوم نظرات با دستور و هشدار به هموطنان مرتبط بود، مانند جملات نمونه زیر:
جدول ۳: نمونه‌هایی از زیرگروه کرونا و دستور و هشدار به هموطنان
| تورو خدا رعایت کنید | چرا قدر سلامتیتون رو نمی‌دونید | چرا سهل انگاری میکنید |
| چرا عقد و عروسی برگزار میشه | ماسک را فراموش نکنید | ورودی شهرها را ببندید |
| باید مردم رعایت کنند وگرنه کل ایران تعطیل بشه دوباره جمع میشن میرن باغ و مسافرت | لطفا بیشتر مراقب باشید این هفته بیمارستانها پر خواهد شد | برخی هنوز هم حاضر به ماسک زدن نیستند و می‌گویندآدم کرونا بگیره بهتره |
نظرات نوشته‌شده در دسته چهارم به کرونا و طنز مربوط بود. در مجموع ۱۷ درصد از نظرات کاربران در مورد کرونا به زبان طنز و شوخی بیان شده بود مانند جملات نمونه زیر:
جدول ۴: نمونه‌هایی از زیرگروه کرونا و طنز
| کرونای زوج کرونای فرد | چرا را باید از چراغعلی پرسید | چرا من پول ندارم |
| همش تقصیر سجاد | کرونا ما را شکست داد | جوک جالبی بود |
| همه بچرخیم و ماسک نزنیم ببینیم آخرش چه گندی بالا میاد | این که می‌گویند رفتار ویروس تغییر کرده است انگار دارید در مورد آدم حرف میزنید | گشت ویژه کرونا از خود کرونا ترسناک تر |
دسته پنجم از نظرات کرونا به اقتصاد و مفاهیم اقتصادی مربوط بود. به عبارت دیگر از آنجا که در سراسر جهان شیوع کرونا آثار منفی زیادی را بر روی اقتصاد جوامع بر جای گذاشت، کشور ایران هم از این قاعده مستثنی نبود و مشاغل و حرفه‌های زیادی دچار رکود و آسیب شدند. با توجه به گستره بیماری، مشکلات اقتصادی در ایران و جهان به یکی از دغدغه‌های اساسی مردم تبدیل شد و مثال‌های زیر نمونه‌ای از نظرات کاربران در حوزه کرونا و اقتصاد است. در مجموع ۱۱ درصد از نظرات کاربران به مباحث و مفاهیم اقتصادی مربوط بود. به عنوان مثال کاربران زیر جمله خبری نوشته‌شده با عنوان «وحشت مردم از گرانی – بحران کرونا در فارس» جملات زیر را نوشتند:
جدول ۵: نمونه‌هایی از زیرگروه کرونا و اقتصاد
| قیمت‌ها وحشتناک بالا رفته | غیر قابل باور این حجم مسافر و این حجم گرونی | مردم از کرونا نمی‌میرند اما از گرونی می‌میرند |
| فقر و گرسنگی که بیاد فرهنگ هم از یاد میره | اینقدر اوضاع اقتصادی خراب خدایا خسته شدیم |
دسته ششم و آخر نظرات به فرصت‌طلبی برخی افراد در مورد مسائل شخصی مربوط بود. در مجموع ۱۱درصد از نظرات مورد بررسی، حاکی از فرصت طلبی بود. به عبارت دیگر در این دسته افراد سعی می‌کنند از فرصت به وجود آمده نهایت بهره برداری را برای خود به عمل آورند. برای مثال صفحه شخصی یا حرفه اینترنتی خود را تبلیغ کنند و نظیر آن. چند نمونه از جملات این دسته در زیر آمده است:
جدول ۶: نمونه‌هایی از زیرگروه کرونا و فرصت‌طلبی
| برگزاری کلاسهای ورزشی برای بانوان و کودکان | لطفاً پیج منو سر بزنید | انجام سحر و جادو و طلسم |
| سلام ممنون که پیج ما رو فالو میکنید | همشهریهای عزیز پیج هنری منو ببینید |
کارکردهای فکری-اجتماعی مشخص شده به صورت نمودار همراه با بسامد هر دسته در زیر نیز نشان داده شده است.
نمودار۲: بسامد کارکردهای فکری- اجتماعی
همانطور که در نمودار بالا نشان داده شده است ۲۰۶ جمله از جملات خوانده شده درمورد کرونا و دعای خیر و نفرین بود. گروه بعدی کرونا و فرهنگ با ۲۰۵ جمله و گروه سوم کرونا و دستور هشدار به دیگران دارای ۱۸۷ جمله بود. گروه چهارم که در مورد کرونا و طنز بود ۱۵۹ جمله در آن قرار گرفت و ۱۰۹ جمله از نظرات کاربران در مورد کرونا و اقتصاد بود. همچنین ۷۵ جمله درمورد کرونا و فرصت طلبی افراد بود که در مورد آنها توضیح داده شد. بنابراین به طور خلاصه می‌توان گفت که سه دسته کرونا و دعای خیر و نفرین، کرونا و فرهنگ و کرونا و دستور و هشدار به دیگران فراوان‌ترین گروه‌های موضوعی مطرح شده توسط کاربران بودند.
بحث و نتیجه‌گیری
هدف اصلی این تحقیق شناخت و دسته‌بندی فکری-اجتماعی کاربران در مورد کرونا در سطح کلان و مشخص نمودن بسامد هر کدام از آنها بود. بدین منظور نظرات کاربران در فضای مجازی اینستاگرام در مورد اخبار کرونایی طی یک ماه جمع‌آوری و دسته‌بندی گردید. همانطور که توضیح داده شد ۶ کارکرد فکری-اجتماعی کلان به دست آمد. اولین و پربسامد‌ترین کارکرد فکری-اجتماعی در حوزه دعا و نفرین بود که البته نقش دعا در داده‌ها بیشتر نمایان بود. از دعا برای رفع بلا و سلامتی بیماران کرونایی و همچنین مدافعان سلامت استفاده شد. همچنین از نفرین غالباً برای انتقاد از افرادی استفاده شد که فاصله‌گذاری اجتماعی و اصول بهداشتی لازم برای پیشگیری از کرونا را رعایت نمی‌کنند. به گفته نجاتی حسینی (۱۳۹۲) از منظر جامعه‌شناسی دینی یعنی نگاه اجتماعی به دین و جامعه‌شناسی دین یا نگاه دینی به جامعه، دعاخوانی و دعاکردن یک کنش اجتماعی دینی است. نجاتی حسینی (۱۳۹۲) سه خصوصیت برای دعاکردن بیان کرده است. در دسته‌بندی او، دعا کردن موثر، مستمر و فراگیر است. دعا موثر است چرا که دعاکنندگان به اثرات مثبت دعا در زندگی فرد اعتقاد دارند. دوم اینکه دعا مستمر است چرا که در تمام ساعات زندگی و روزمره فردی و اجتماعی جاری است و در نهایت دعا فراگیر است بدین معنی که تمامی رخدادهای زندگی را در بر می‌گیرد. در خصوص کرونا کاربران در مورد شفای بیماران کرونایی و سلامتی پرستاران و کادر درمان دعا کردند. دعا کردن یک مسئله فطری است و در تمام ادیان وجود دارد. نجاتی حسینی (۱۳۹۲ ) به بررسی ادبیات دعاپژوهی در مقاله خود پرداخته و اشاره کرده است که دعا در تمامی ادیان وجود دارد و آنها را با جزئیات بیان کرده است. صمدی، حسینی خلیلی و محمدی (۱۳۹۴) به تاثیر دعا بر ابعاد چندگانه سلامت پرداختند. یافته‌های آنها نشان داد که دعادرمانی در بهبود و ارتقای سلامت جسم و روان اثر مثبت دارد. گاه انسان وقتی در زندگی در تنگنا قرار می‌گیرد نیز بهدعا توجه بیشتری می‌کند و از باری تعالی مدد می‌طلبد. نگاهی به داده‌های تحقیق حاضر نیز موید این نکته است مثل جملاتی نظیر «فقط خدا به دادمون برسه» یا «خدا خودش رحم کنه».
پس از آن نظرات کاربران حول محور فرهنگ بیان شد. در اینجا کاربران وقتی احساس کردند که برخی از هموطنان با عدم رعایت موازین بهداشتی و دستورات اعلام شده سلامت جامعه را به خطر می‌اندازند و باعث گسترش بیماری کووید-۱۹ می‌شوند از عباراتی مرتبط با فرهنگ برای انتقاد استفاده کردند نظیر «وقتی مردم فرهنگ رعایت‌کردن ندارند همینه».
تعریف فرهنگ به خودی خود ساده نیست. از فرهنگ تعاریف زیادی ارائه گردیده است. خود واژه فرهنگ واژه‌ای فارسی و مرکب از دو جزء «فر» و «نگ» است. فر به معنای شکوه و عظمت و نگ از ریشه اوستایی سنگ به معنای کشیدن، سنگینی و وقار است (ویکی فقه، ۱۳۹۹، مدخل فرهنگ). اصطلاح فرهنگ در مسیر تاریخی خود معانی مختلفی را در بر گرفته است از جمله ادب، تربیت، دانش، معرفت، مجموعه آداب و رسوم یک ملت، هنر، حکمت و نظیر آن (ویکی فقه، ۱۳۹۹، مدخل فرهنگ).
شاید با توجه به اهمیت موضوع کرونا و رعایت نکردن نکات بهداشتی به ضرر تمام جامعه است مردم انتظار بیشتری از یکدیگر دارند و به همین دلیل از کسانی که نکات بهداشتی را رعایت نمی کنند گله دارند پس به هشدار و دستور به دیگران می‌پردازند. مثلاً از آنها تقاضا می‌کنند که از ماسک و دستکش استفاده کنند . آنها درخواست می‌کنند که نکات بهداشتی را در نظر بگیرند و به آنها هشدار می‌دهند اگر رعایت نکنند وضعیت کل جامعه به خطر می‌افتد. بنابراین تقاضای بیشتر کاربران بالا بردن فرهنگ و رعایت نکات بهداشتی است.
در مورد دسته کرونا و دستور و هشدار به هموطنان نیز مشاهده شد که کاربران سعی می‌کنند با ارئه نظرات در تصمیم‌سازی اجتماعی شریک شوند مثلاً در جمله «ورودی شهرها را ببندید» کاربر راه‌حل خود را برای کاهش سفر و حفظ سلامت مردم شهر با این کلمات دستوری به اشتراک می‌گذارد. یا وقتی می‌گوید «حتماً ماسک بزنید» مجدداً با بیان دستوری سعی می‌کند اهمیت ماسک زدن را برای کاهش شیوع بیماری نشان دهد
برخی از کاربران نیز به کرونا از زاویه طنز پرداخته‌اند. البته ساخت طنز و مطالب طنز در مورد مسائل جدی از سابقه طولانی برخوردار است. سفیری و شهرزاد (۱۳۹۵) به تحلیل مفهومی طنزهای مبادله شده در نرم‌افزار تلفن همراه اتاق جوک پرداختند. نتایج کار آنها نشان داد که جوک‌ها به واسطه نفوذِ آسان‌تر در فرهنگ عامه توانسته‌اند در زمینه‌های مذهبی، نقد رفتارهای اجتماعی و بیان اعتراضات اجتماعی اعلام موضع کنند. طنز یکی از ابزار مهم برای بیان انتقاد نیز هست که برای پرهیز از صریح یا مستقیم‌گوییِ انتقاد از آن استفاده می‌شود مانند «کرونای زوج کرونای فرد» یا «فکر کنم کرونا ما را شکست داد!». طنز یکی از راه‌های بیان واقعیت‌های جامعه است. مثلاً رها (۱۳۹۴) کتاب طنزی نوشته است با عنوان چقدر خوبیم ما که حاصل تعاملات او در نقد رفتارشناسی ایرانیان در قالب بیانی طنزآمیز است. وی در مورد کتاب و کتاب نخوانی نوشته است،
یعنی اگر داغ و درفش مان کنند و به میخ و سیخمان بکشند و از دروازه شهر آویزمان فرمایند و اگر سر به سر تن به کشتن دهیم عمران که کتاب بخوانیم. ما اصلاً یک جور مقاومت عجیبی در برابر کتاب خواندن داریم که تفلون در برابر چسبیدن غذا به ماهیتابه ندارد. یعنی حاضریم وقتمان را با خاراندن پس سر و شمردن شوره‌های روی شانه مان تلف کنیم اما دو صفحه یا ۴ خط کتاب نخوانیم.
مشخص است که مشکل کتاب نخواندن در جامعه در قالب طنز بیان شده است که هر چند خنده‌دار است اما تلخ است. همچنین به نظر طالبی (۱۳۹۱) به وسیله طنز می‌توان به طور غیرمستقیم انتقادات خود را بیان کرد. در بحث کرونا نیز چنین مواردی موجود است. کاربران برای بیان مشکلات و مسائل و نظرات خود از طنز استفاده کردند تا شاید تحمل آن را راحت‌تر کنند.
همچنین کاربران در پرداختن به موضوع کرونا از مشکلات اقتصادی منتج از این بیماری در جامعه سخن گفتند و با تعابیر مختلف احساسات خود و شدت تأثیرپذیری خود را از نظر اقتصادی از کرونا بیان کردند. به عبارت دیگر اقتصاد عنصری اجتماعی است و بروز یک اپیدمی در جامعه می‌تواند طیف وسیعی از مشاغل را متأثر کند مثلاً یک کاربر در توصیف برای نشان دادن تأثیر منفی کرونا بر اقتصاد از این تعبیر استفاده کرد: «اگه چند ماه دیگه هم کرونا موندگار بشه کار و بار که کلاً ول میشه».
در این میان کاربرانی نیز بودند که از فرصت استفاده کرده و به تبلیغ صفحات خود پرداختند. مثلاً «لطفاً پیج منو سر بزنید» این دسته از کاربران می‌خواهند با استفاده از یک سایت خبری پرمخاطب برای صفحات خود مخاطبان زیادی را ایجاد کنند.
به صورت کلی این ۶ کارکرد فکری-اجتماعی به دست آمده هرکدام زیرساخت بخشی از تفکر جامعه را نشان می‌دهد که می‌تواند برای تحقیقات بعدی در ارتباط با زبانشناسی اجتماعی مناسب باشد. از طریق این کارکردهای فکری-اجتماعی می‌توان به لایه‌های زیرین تفکر جامعه دسترسی پیدا کنند.
یافته‌های پژوهش حاضر می‌تواند توسط محققان دیگر مورد استفاده قرار گیرد و با بررسی داده‌های بیشتر و مرتبط با موضوعات متنوع‌تر سعی در تکمیل کارکردهای فکری-اجتماعی مطرح شده در این مقاله نمایند. یقیناً انجام تحقیقات دیگر و تکمیلی توسط محققان حاضر و نیز محققان علاقه‌مند دیگر می‌تواند به ارائه مدل کاملی در خصوص جنبه‌های مختلفی بیانجامد که افراد جامعه در برخورد با موضوع کرونا به آنها توجه می‌کنند.
منابع
آقاگلزاده، فــردوس (۱۳۹۰). تحلیل گفتمــان انتقادی: تکوین تحلیل گفتمان در زبانشناســی. تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی.
آقاگل زاده، فــردوس و خیر آبادی، رضا (۱۳۹۸). گرایش‌های بین‌رشته ای در تحلیل گفتمان انتقادی از نظریه تا عمل، پژوهشنامه انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی، ۱۱، صص. ۸۱-۹۷٫
رها، ابراهیم (۱۳۹۴). چقدر خوبیم. تهران: انتشارات مروارید.
سعیدنیا، گلرخ (۱۳۹۷). گفتمان‌شناسی انتقادی: رویکردها. تهران: لوگوس.
سفیری، خدیجه و شهرزاد، زهرا (۱۳۹۵). تحلیل تماتیک جوک‌های مبادله شده در برنامه اتاق جوک. مطالعات فرهنگ-ارتباطات، ۱۷(۳۵)، صص.
سلطانی، سید علی اصغر (۱۳۸۳). قدرت، گفتمان و زبان: سازوکارهای جریان قدرت در مطبوعات (رساله دکتری، دانشگاه علامه طباطبایی، ۱۳۸۳).
سلیمی، اصغر ( ۱۳۸۳ ).گفتمان در اندیشه فوکو، کیهان فرهنگی، شماره ۲۱۹، تهران: مؤسسه کیهان.
شقاقی، مهدی و فدائی، علیرضا (۱۳۹۲). تحلیل گفتمان انتقادی وکاربرد آن در پژوهش‌های علم اطلاع‌رسانی. تحقیقات کتابخانه‌ای دانشگاه تهران، ۴۷(۱)، صص. ۵-۲۶٫
صمدی، افتخار سادات، حسینی خلیلی، فاطمه السادات و محمدی، سیده فاطمه (۱۳۹۴). تأثیر دعا بر ابعاد چندگانه سلامت. اولین همایش علمی پژوهشی روانشناسی، علوم تربیتی و آسیب‌شناسی جامعه. شرکت طلای سبز، انجمن پایش، بازیابی شده در تاریخ ۲۲ تیر ۱۳۹۹ از https://www.civilica.com/Paper-ASIBCONF01-ASIBCONF01_753.html
کرباسیان، قاسم (۱۳۹۳). تحلیل گفتمان. بازیابی شده در تاریخ ۲ مرداد ۱۳۹۹ از http://pajoohe.ir/%D8%AA%D8%AD%D9%84%DB%8C%D9%84-%DA%AF%D9%81%D8%AA%D9%85%D8%A7%D9%86-Discourse-Analysis__a-35792.aspx
کیانی ثابت، مهسا (۱۳۸۸). تجزیه و تحلیل کلام. بازیابی شده در تاریخ ۲۹ تیر ۱۳۹۹ از http://linguist87.blogfa.com/post/404
نجاتی حسینی، سید محمود (۱۳۹۲). دعا: یک کنش اجتماعی دینی موثر، مستمر، فراگیر (تحلیل ادبیات دعا پژوهی). فصلنامه مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، ۲(۱)، صص. ۳۷-۶۰٫
ویکی فقه (۱۳۹۹). فرهنگ. بازیابی شده در تاریخ ۲۴ تیر ۱۳۹۹ از http://wikifeqh.ir/%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF
یارمحمدی، لطف الله (۱۳۹۱). درآمدی به گفتمان‌شناسی. تهران: انتشارات هرمس.
یارمحمدی، لطف الله (۱۳۸۳). گفتمان‌شناسی رایج و انتقادی. تهران: هرمس.
یحیایی ایله ای، احمد (۱۳۹۰). تحلیل گفتمان چیست؟ بازیابی شده در تاریخ ۲۵ تیر ۱۳۹۹ از http://ensani.ir/file/download/article/20120427094845-8081-6.pdf
طالبی، سمیه، (۱۳۹۱). جامعه‌شناسی طنز از منظر فرهنگ عامه. اصفهان: انتشارات بهتاپژوهش.
Leech, G. (1969). A linguistics guide to English poetry. London: Longman.
Mills, Sara (1997). Discourse. The U.S.A.: Routledge.
Short, M. (1996). Exploring the language of poems, plays and prose. London: Longman.
